- 1 -
گویی سهند مرد؟!
باور نمی‌کنم.
کوهی که کان لعل بدخشان به سینه داشت!
کوهی کریم، کان همه سر چشمه زاد از او!
کوهی که پهن دشت مغان بود دامنش!
کوهی که قله وصل به الهام عرش از او!
باور کنم که رفت به این سادگی به باد؟!
ایلک ایشیق
یایلاقلاردان اسن صاف نسیم ایله،
آچاركن، بوستاندا ساری چیچكلر،
قیزاران طلوعون، ایلك ایشیقلاری،
تؤكردی سولارا الوان پۆلكلر ...
***
او زامان كی آغاج یاپرا قلاریندا
گۆمۆش شبكه‌لر گؤرۆنردی، چای
حاضیرلایان: داود بهلولی
حكايت
خواجه امين‌الدين دئدي اوشاغ ايكن دوشده گؤررديم كيم مني گورا قويارلار. بو معنيدن قورخارديم. بير گون حضرت شيخين قدس الله سره خدمتينه وارديم. اشارت قيلدي كيم «امين‌الدين! يوخاري گل.» ادب ايچون يوخاري وارمازديم. مبالغه‌لر قيلدي و بويروغو ايلن يوخاري وارديم. كؤنلومده اول گؤردوگوم دوشو كئچردي. حضرت شيخ دئدي: «بابا! قاييرما كيم من داخي اوشاغ ايكن دوشده گؤررديم كيم مني گورا قويارلار و بو گوردان چيخاريب اول گورا قويارلار.» چون بو سؤزو اول مبارك ديلدن ائشيتديم، ايمن اولدوم.
هر كؤنولنون رازي‌دير كؤنلونده آنين آشكار فكر باطل قيلما دئديم سانا اي دل! زينهار
دکتر حسین محمدزاده صدیق
پسین‌گاه روز بیست و یکم فروردین‌ماه 1358، در تهران «بولود قاراچورلو سهند» سرایش‌گر حماسه‌پرداز آذربایجان، دیده بر این دنیای فانی فرو بست. شاعری نمدین‌کلاه و کوهین‌اراده‌ی ایلاتی، مرد مردستان، نهیب‌گر دوران ستم‌شاهی که در دهه‌ی چهل سده‌ی حاضر، با فروزش و چکاچاک آذرخش بر ستیغ خود، دل از شهریار ربود و او را شیفته و ستایش‌گر خود ساخت.
مرحوم «بولود قاراچورلو» که با تخلّص «سهند»، در زمره‌ی بزرگترین حماسه‌سرایان معاصر آذربایجان بلكه نام‌آورترین آن‌ها شناخته شده است، در سال 1305 ش. در شهر مراغه در میان ایل «قاراچورلو» چشم به جهان گشود.
دوعاسی مستجاب اولان بیر درویش بغداد شهرینه گلدی. حجّاج یوسف ـهخبر وئردیلر، اونو یانینا چاغیرتدیرب دئدی:
«ـ منیم اۆچۆن بیر خئییر دوعا وئر!»
دئدی:
«ـ ای آللاه، حجّاج ین جانینی آل!»
حجّاج سوروشدو:
«ـ آللاه خاطیرینه، بو نئجه دوعادیر؟»
دئدی:
«ـ بو دوعانین هم سنه، هم ده بۆتۆن مسلمانلارا خئیری واردیر.
شئعر
مظلوملارا ظۆلم ائد‌ن ای حؤکمران!
نه واختاده‌ک سۆره‌جکدیر بو دؤوران؟!
نه دؤرد اللی توتموسان بو دۆنیانی،
بیر دفعه‌لیک اؤل کی، مردم آزارسان.»
حكايت
شيخ صدرالدين روح الله روحه دئدي چون شيخين مقامي عالي و متعالي اولدو، ابدال ايله اوتادون تردّد ائدرديلر و تقرب دوتارديلار، اما حضرت شيخ آنلاري تانيمازدي و آنلار داخي اؤز احوالي حضرت شيخه ظاهر ائتمزديلر.
بيت
اؤزوندن گيزلي و موجوددورلار جهانين حاليني ياخشي بيليرلار
علوم «من لدن» دل تخته‌سيندن نئجه كيم يازيلي‌ديرير اوخورلار
آندن سونرا حضرت شيخين احوالي گون به گون ترقي‌ده ايدي تا باطنين كشفي داخي اولدو. و كشفي‌نين اوّلي بئله ايدي كيم كلخورانين كندينين يانيندا بير
حاضیرلایان: داود بهلولی
حكايت
سراولي خواجه عبدالملك دئدي بير قاتلا حضرت شيخ صفي‌الدين قدس الله سره شيخ زاهد ايلن گيلانين مئشه‌لرينه گئدرلردي. حضرت شيخ زاهد قدس الله سره آتلي ايدي و آنلار ياياغ. خواجه افضل يئنگي يئتيشميش بير ييگيت ايدي و هزه يوزو صفحه‌سينده ريحانلار باش چيخارماميشدي. ناماز چاغي اولدو. حضرت شيخ زاهد آتدان انيب دئدي: «اوغول، صفي‌الدين! آتيمي ساخلا تا من نامازيمي قيلاييم.» حضرت شيخ صفي‌الدين كندي پيرينين آتين دوتوب دوردو. چون شيخ زاهد نامازدا ايدي، حضرت شيخ صفي‌الدين آتين يوكَني خواجه افضلين الينه وئريب شيخ زاهدين آردينا دوروب نامازا مشغول اولدو. خواجه افضل اؤزونه دئدي: «منده داخي طهارت وار؛ آنلارا اقتدا ائيله‌ييم.» پس آتين جيلوويني بير آغاجا
يالاب- يالاب يالاييبان اينجه دونلوم،
يئر باسماييب يوروين سرو بويلوم.
قار أوزرينه قان دامميش كيمي قيزيل ياناقليم.
قوشا بادام سيغمايان دار آغيزليم
قلمچيلر چالديغي قاراقاشليم
قورومسي قيرخ توتام قارا ساچليم
آسلان اوروغي، سلطان قيزي!
اؤلدورمگه من سني قييارميديم
حبیب ساهرین اؤلومونون ایل دؤنومی ایله ایلگیلی (24 آذر 1364)
آنام اۆچۆن...
یئلکن اؤپۆشۆ تک، قورو یاپراغین،
سقوطو تیترتدی، دورغون سولاری...
چمنلرده اؤتن، قوشلارین سسی،
اویآتدی گؤنۆلده کی دویغولاری!
***
بیر خیال سۆزۆلدۆ آغاجلیقلاردان،
حضرت شيخ صدرالدين روح الله روحه دئدي كيم حضرت شيخ قدس الله سره طلبده سراسيمه اولوب مزارلار ايله بوجاقلاردا اوتوران كيشيلرين چئوره‌سينده گزردي و چون خلوتده اوتورميش اولا ايدي، گورردي كيم ناگاه ديواردان بير كيمسه چيخاردي و يا يئردن باش چيخاريب يوخاري گليردي يا اوستوراغدان يئره انردي و صحبت ائيلردي و گئنه اؤز يوللارينا واريب قاييديرلاردي و حضرت شيخ اؤز احوالي ايله واقعه‌لري آنلارا عرض ائدردي و هئچ هانغيسي فهم ائيله‌مزدي كيم اول نه حال‌دير.
بير گون حضرت شيخ اوتورور ايكن گؤردو كيم محرابين ديواري ياريليب بير كيمسه چيخيب
درباره‌ی ترجمه‌ی «مطلع الاعتقاد» اثر ملا محمد فضولی توسط آقای سبحانعلی کوشا:
کاری تکراری بدون اطلاع پژوهشی یا ترجمه‌ای نوین و قابل قبول؟!
می‌دانیم کتاب «مطلع‌الاعتقاد» ملا محمد فضولی چند سال قبل توسط دکتر ح. م. صدیق ترجمه شد و به همراه مقدمه و تعلیقات روانه‌ی بازار نشر شد. ابتدا توسط نشر «راه کمال» (1385) و سپس توسط «نشر دانشگاه ادیان» (1390) در قم چاپ شد. در سال 1391 آقای سبحانعلی کوشا همین کتاب را مجدداً ترجمه کرده‌اند اما در مصاحبه‌ی خود با یکی از خبرگزاری‌ها گفته‌اند:« در ایران تاکنون به این صورت تصحیح و مقدمه‌نویسی بر روی این کتاب انجام نشده و تنها چند سال پیش انتشارات «الهدی» این کتاب را از ترکی استانبولی به فارسی ترجمه کرده است ». همچنین در مقدمه‌ای که بر کتاب مطلع الاعتقاد فضولی نوشته‌اند طبق
ماهنی
اكینچی الیله، داغ اته گینده،
پاییزدا اكیلن، جوان گیلانار،
باهاردا بسلر بار، آغ چیچگینده،
یایدا مئیوه وئر‌ر، قیرمیزی، گۆلنار
****
چكیلن امكله، آچیلار گۆللر،
دالغالانار چؤلده، ساری سۆنبۆللر
باغلاردا گؤیه ر‌ن عطیرلی گۆلپر
آیدینلادیب گؤزۆ، کؤنۆلۆ اوخشار
دکتر ح. م. صدیق
علم اخلاق آن است که از خوی‌های انسانی، عادت‌ها و رفتارها، حق و وظیفه‌ی نیکی و بدی و مناسبات انسان‌ها با هم صحبت کند. علمای اخلاق در اسلام از آن به علمی که انسان را به سوی کمال رهنمون شود تعبیر کرده‌اند و به آیاتی نظیر آیه‌های زیر استناده کرده‌اند:
وَ ما خَلَقنا الَّسماءَ و الاَرضَ وَ ما بَینَهُما لاعِبین.[1]
اَفَحِسبتُم اِنَّما خَلَقناکُم عَبَثا[2]
وَ ما خَلَقتَ الجِنَّ و الانسَ اِلاّ لِیَعبُدُون[3]
اَیَحسَب الانسانُ اَن یُترَکَ سُدی[4]
در اسلام به علم اخلاق «علم حفظ الصحه‌ی نفس ناطقه» نیز گفته شده است. این
گؤردۆم بیر درویش اۆزۆنۆ کعبه‌نین آستاناسینا، سۆرتۆر و هئی بئله دئییر:«ـ ای کریم آللاه، رحیم آللاه، سن اؤزۆن بیلیرسن کی، ظالیم و جاهیللردن نه خطالار باش وئره بیلر.
قطعه
چۆنکۆ یوخدور امید طاعتدن.
عاریف عۆذر ایسته‌یه‌ر عیبادت‌دن.
شیخ صفی - روّح الله روحه- دئدي كيم بير گون قوّاللار حضرت شيخ زاهدين صحبتينده نسته اوخوردولار و آنلار ايچون بير نسته گرك ايدي. طالبلر هر بيري بير نسته وئريرديلر. شيخ صفي‌الدين قدس الله سره‌نون خاطرينده كئچردي كي «چون منده هئچ نسته يوخدور وئرمك، و شيخ زاهدين كؤنلونده معلوم‌دور، اگر نسته وئرمه‌سم بير آشاغيليق اولا.» ناگاه شيخ زاهد قدس الله آنا باخيب دئدي: «طالب عاشق دئيير نسته بيلمجه يوخدور قوّالا وئرمك؛ بلي اگر الينده نسته يوخدور، جزوي نسته اؤزگه طالبلردن بورج ايلن آلماق اولور كيم وئره‌سن.» سونرا اؤزونه ائله مقرر ائيله‌دي كيم اول وقت كيم قوّاللارا نسته وئرمه‌لي ايديلر، حضرت شيخ اؤزگه‌لردن بورج آليب ايثار ائدردي و هر بير نئچه مدت‌ده آناسينا پيغام ائدردي كيم «بو
من اعتقاد دارم یکی از روش‌های مبارزه با حسودان و بدطینتانی که مشاهیر آذربایجان را ترور شخصیتی می‌کنند، شرح و تبیین روشنگرانه‌ی زندگی مشاهیر آذربایجان است. غربالگری زمان، کار خود را خواهد کرد. معرفی ابعاد گوناگون زندگی شخصیت‌هایی مانند دکتر صدیق همچون آبی است که بر آتش بهتان‌ها و بدخواهی‌های دشمنان فرهنگ و ادبیات کشورمان ایران می‌ریزیم. فرهنگ و ادبیات ترکی، جزیی جدایی‌ناپذیر و انکار ناشدنی در این کشور اسلامی است و اسلام رمز اتحاد ماست، نه زبان.
الف. نسیملو
قسمت سوم و پایانی
حسين در ميان كتاب‌ها مي‌چرخيد. همچون عاشقي كه سماع مي‌كند. مست و پرشور و غوغا مي‌چرخيد و مي‌چرخيد. پروانه‌اي بود كه بال و پرش به آتش حكمت و معرفت سوخته بود. كتاب‌ها او را احاطه كرده بودند. كتاب‌هاي ماكسيم گوركي، چخوف، داستايوفسكي، احمد شاملو، نيما يوشيج، ساعدي، امانوئل كانت، برتراند راسل، افلاطون و . . .
او مي‌دانست كه نمي‌تواند كتابي به زبان تركي در ميان اين كتاب‌ها بيابد. با خود مي‌گفت:
- روزي بايد بيايد كه كتاب‌هاي تركي هم جايي در ميان اين كتاب‌ها داشته باشند. من براي همين الان در تهران هستم. چطور مي‌توانم با اين تنگ نظري و حماقت كنار بيايم، مي‌گويند: نبايد به زبان مادري‌ات كتاب بنويسي! اين حالتِ من ربطي به شور
عرب حؤکمدارلاریندان بیری قوجالیق واختیندا خسته‌له‌نیب، حیاتدان امیدی‌نی کسمیشدی. بو زامان بیر آتلی گلیب، خوش خبر وئره‌رک دئدی:
«ـ حؤکمدار ساغ اولسون، دۆشمه‌‌نین قالاسی‌نی داغیدیب باشچیلارینی‌دا اسیر آلدیق. دۆشمنین جاماعاتی و قوشونلاری حؤکمدارین بایراغی آلتینا کئچدیلر.»
حؤکمدار کده‌رله کؤکسۆنۆ اؤتۆرۆب دئدی:
«ـ بو خوش خبری منه یوخ، واریثلریمه وئر!
شئعر
برگ دیگر از افتخارات مبارزاتی مجله‌ی یولداش و آقای حسین صدیق: ما خواستار اخراج و حبس ساواکی‌های دانشگاه تبریز هستیم.
یکی از افتخارات مبارزاتی مجله‌ی «یولداش» (1358) در تحکیم نظام جمهوری اسلامی و افشای دسایس تفاله‌های رژیم شاهنشاهی از ساواکی‌ها، سلطنت‌طلبان، ملی‌گراها و همچنین در ایجاد وحدت کلمه که توصیه‌ی امام راحل بود، انتشار به موقع لیست توطئه‌گرانی بود که از طرف انجمن‌های اسلامی دانشگاه‌ها انتشار می‌یافت.
آذری‌ها | یولداش از اولین نشریه‌های ترکی زبان صدر انقلاب اسلامی بود که تحت عنوان ارگان فرقه‌ی آزادیخواهان آذربایجان در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی آغاز به انتشار کرد. آقای حسین محمدزاده صدیق از مبارزان قدیمی علیه رژیم شاه و زندانی سیاسی آن رژیم، نقش اصلی در انتشار آن را داشت. این نشریه که حدوداً در 22 شماره منتشر شد، به زبان ترکی و با گفتمان وحدت کلمه از همه‌ی گروه‌های مبارز
رمان زیر بر اساس زندگی و مبارزات دکتر حسین محمدزاده صدیق در حوالی سالهای 1347 نوشته شده است. سال‌هایی که امحای ادبیات آذربایجان در دستور کار رژیم شاهنشاهی قرار داشت. در آن سال‌ها ایشان، جوان بوده‌اند اما در راه احیای فرهنگ و ادبیات این مرز و بوم متحمل رنج‌های فراوانی شده‌اند. داستان زیر، داستانی جذاب است که خواننده را با خود همراه می‌کند. آنان که ترور شخصیت مشاهیر آذربایجان را در دستور کار قرار داده‌اند بخوانند و عبرت بگیرند:
قسمت اول
الف. نسیملو
حسين – كه از چاپخانه‌ي زير زمين بيرون آمده بود- با عجله طول حياط را طي كرد و وارد ساختمان هفته‌نامه‌ي مهد آزادي شد. شماره‌ي هفتم از هفته‌نامه «ويژه‌ي هنر و اجتماع» در دستش بود. دوان – دوان از پله‌ها بالا رفت و وارد اتاق كارش شد. نشست و كلمه به كلمه هفته‌نامه را خواند:
چند شعر تازه از حبيب ساهر، حبيب ساهر شاعر مردم، واقف شاعر زيبايي و حقيقت، دده‌قورقود كهن‌ترين اثر مكتوب آذربايجان.
از زماني كه مسؤول بخش «هنر و اجتماع» در هفته نامه شده بود به شدت فعاليت مي‌كرد. روز و شب مي‌نوشت. عشقش بود. عصاره‌ي قلبش را در كلمات مي‌ريخت. زماني كه دوستش صمد بهرنگي به طرز مشكوكي غرق شد تصميم گرفت كه مجله‌اي داشته باشد و تراوشات قلبي‌اش را در آن جا منعكس كند. با آقاي حاج اسماعيل پيمان، صحبت كرد. او نيز قبول كرد كه با استفاده از امتياز مهد آزادي، يك هفته‌نامه نيز منتشر كند. شماره‌ي اول هفته‌نامه به صمد بهرنگي اختصاص داشت. اينك اول آذرماه 1347 ، هفتمين شماره از زير چاپ بيرون آمده بود. آرام و قرار نداشت. گنجينه‌هاي سرزمين مادري‌اش را از پسِ غبار مظلوميت بيرون مي‌آورد و بين مردمانش تقسيم مي‌كرد و اين، شعف و خرسندي فراواني به ارمغان مي‌آورد. فرداي
هُرمزه دئدیلر:«ـ آتانین وزیرلریندن نه خطا باش وئریب کی اونلاری حبس ائتدیریبسن؟» دئدی:
«ـ ائله بیر خطا باش وئرمه‌ییب کی، حبسه سبب اولسون. لاکین گؤردۆم زه‌همیم اونلارین اۆره‌گینه ائله چؤکۆب کی، وئردیگیم وعده‌لره بئله اینانمیرلار. قورخدوم جانلاری‌نین قورخوسوندان جانیما قصد ائتسینلر. اونا گؤره‌ده عالیملرین سؤزۆنه عمل ائتدیم. عالیملر دئییبر کی:
شئعر
کیم سند‌ن قورخورسا، قیل اوندان حذر،/ اولسان دا یۆز ائله شخصه برابر .
پیشیک عاجیز قالسا، گؤرمۆرسن، درحال، / پلنگ ین گؤزۆنه آتاجاق چنگال.
ایلان اونا گؤره چالیر چوبانی، / کی، قورخور چوماقلا آلینسین جانی.»
چئویرن: محمد آقا سلطانوف
بیر شاه اؤز عجم قولو ایله گمی‌یه مینمیشدی. دئمه قول عؤمرۆنده گمی‌یه مینمه‌میش، دنیز سفری‌نین اذیّتی‌نی گؤرمه‌میش ایمیش.
او، قورخودان اسمه‌گه و اوجادان آغلاماغا باشلادی. گمی‌ده‌کیلر نه قده‌ر چالیشدیلارسا، اونو ساکیت ائده بیلمه‌دیلر. قولون بو حالی شاهین کئفی‌نی پوزدو. لاکین بیر چاره تاپا بیلمه‌دیلر. گمی‌ده مۆدریک بیر آدام وار ایدی. وضعیتی بئله گؤردۆکده دئدی:
«ـ ایجازه وئرسه‌نیز، من اونو ساکیت ائده بیلره‌م.»
حکایت
اكمكچي پيره بهادين روايت قيلدي سيد حسن‌دن كيم اول چاق كيم حضرت شيخين زيارتينه اردبيله وارميشدي، دئدي: «سلطانيه‌ده بير يئرده قوناغ ايديم. نئچه آدام حاجيلار آندا حاضر ايديلر. دئديلر: «بيز مكه‌نين طوافيندا خاتايلي يئددي آدام گؤردوك كيم طواف ائدرلردي. صورتلري قامي رعنا و تصوفون كسوتي ايچينده، زيبا. چون حجّين اركانيندان فارغ اولدولار، آنلاردان سوردوق كيم: «سيز خرقه ايله كسوتي كيمين اليندن گئييبسينيز و توبه‌ني كيمدن آليبسينيز؟» دئديلر: «بيز شيخ صفي‌الدينين مريدلري‌ييز و بيزيم ائليميز خاتاينين مملكتينده اولور و بيز يئتميش آدام حضرت شيخي قدس الله سره واقعه‌ده گؤردوك و اول حضرتين اليندن توبه ايله تلقين آلديق.»
دکتر ح. م. صدیق
قاضي برهان الدين احمد، حاكم سيواس و ارزنجان، از شاعران و دانشمندان نامبردار آذربايجاني در قرن هشتم هجري به شمار است. بنا به نوشته‌ي عزيز بن اردشير استرآبادي در كتاب بزم و رزم كه در سال 796 هـ . تأليف كرده است، نام اصلي وي احمد بود و در سوم ماه مبارك رمضان سال 745 هجري قمري در قيصريه به دنيا آمده است. پدرش شمس الدين محمد، قاضي قيصريه بوده است.
او در اوان كودكي مادرش را، كه دختر عبدالله چلبي بوده، از دست داد. بر اساس نوشته‌ي ابن حجر مورخ عرب، برهان الدين از طايفه‌ي سالور اوغوزان آذربايجان مي‌باشد. بدين ترتيب شاعر چه از جهت نژاد و زبان و چه از لحاظ روح حاكم بر آثارش، آذربايجاني است.
وي تحصيلات ابتدايي را نزد پدرش آغاز كرد و سپس براي ادامه‌ي تحصيلات خود، به همراه پدرش به شام و مصر رفت. همانجا بود كه زبان‌هاي عربي و فارسي را ياد گرفت. به گفته‌ي صاحب بزم و رزم، وي حاشيه علي شرح مطالع تأليف قطب الدين رازي را در شام پيش همو تلمذ كرد و كليات قانون را پيش سيد محمد نيلي خواند.1 علاقه و استعداد وافر و روحيه‌ي طلبگي خاصي كه برهان الدين از آن برخوردار بود، باعث شد كه روز به روز بر درجات علمي و ادبي‌اش افزوده گردد. پس از وفات پدرش، كه در مصر اتفاق افتاد، برهان الدين مدتي در حلب ماند، سپس به قيصريه بازگشت. غياث الدين محمد حاكم قيصريه او را مورد ملاطفت قرار داد و در سال 765 هجري قمري وي را كه جواني 20 ساله بود به جاي پدرش به عنوان قاضي قيصريه منصوب كرد و دخترش را نيز به همسري وي درآورد. او بعد از اندك زماني به مقام حاكميت قيصريه رسيد و مناطق سيواس و ارزنجان را نيز مطيع خويش ساخت.
حاضیرلایان: ائلدار صدیق
بئله روایت ائدیرلر کی، عجم حؤکمدارلاریندان بیری، رعیّتین وار ـ یوخونو الیندن آلیب، اونلارا اذیت وئرمه‌گه باشلادی. ایش او یئره چاتدی کی، خالق بو ظۆلم و سیتمه داوام گتیرمه‌ییب باشقا اؤلکه‌لره قاچماغا و غربتده یاشاماغا مجبور اولدو. اهالی اسگیلدیکجه اؤلکه‌ده محصول دا آزالدی. خزینه بوش قالدی. بونو گؤره‌ن دۆشمنلر تضیق گؤسترمه‌گه باشلادیلار.
بئیت
کیم مصیبت گۆنۆ ایسته‌ر اونا بیر یار اولسون،
دۀ کی، خوش گۆنده اؤزۆ خالقا هاوادار اولسون.
قولاغی حالقالی قول، حؤرمتی گؤرمزسه، گئده‌ر،
لۆطف قیل، لۆطف سنه یادلاری دا بیر قول ائد‌ر.
نهج الفرادیس : در سده‌ی پنجم هجری در شرح احكام دینی و مسائل عرفانی اهل سنت و جماعت به تركمنی میانه تألیف شده است. مخزن واژگان این اثر منثور بسیار باارزش و غنی است.
عتبة الحقایق : اثر ادیب احمد یوكناكی بن محمود در اواخر سده‌ی ششم به نظم درآمده است. این اثر در 9 باب در شرح احادیث نبوی، در فضیلت دینداری و فوائد علم و جوانمردی در بحر متقارب مثمن مقصور سروده شده است.
دکتر ح. م. صدیق
قوتادغو بیلیغ یا سعادت نامه كه در 448هـ. ق. از سوی یوسف اولو خاص حاجب در 6645 بیت به نظم درآمده است. این مثنوی در بحر متقارب مثمن مقصور سروده شده است و سرمشق تألیف و تنسیق بسیاری از شاه‌نامه‌ها و پندنامه‌ها و سیاست نامه‌های تركی و فارسی بوده است. در سرتاسر كتاب فقط 85 لغت عربی با مفاهیم دینی و عرفانی به كار رفته است و متن اثر به تركمنی دوره‌ی میانه است.
دکتر ح. م. صدیق
لاکین فضولی، اساس ماجرالاری دۆشۆنۆر، و فرعی حئکایه‌لر یئرینه، اصلی قهرمانلارین دیللریجه، حادثه‌لر ایله علاقه‌دار، غزل و یا روباعی پارچالاری گتیریر. بو شیوه،فضولی‌یه مخصوصدور.
نظامی و فضولی‌نین مثنویلری آراسیندا اساس فرق بودور کینظامی مجازی و دۆنیوی عشقی ترنّم ائده‌رکن، فضولیایلاهی و علوی بیر عشق آردینجادیر و کسگین بیر دیل ایله بئله بیر عشقی مدافیعه ائدیر.
دونن گئجه آینان اولدوزو قول بوین گوردوم. آی اولدوزا ائتیشنده ایلگر پای انداز ائتدی. گون یئرینن یخین لشمیشدی ،چوخ یخین بئله اینان ال اوزادایدیم اونا چاتاردی ایناندیم کی یئرده گویو قوجاقلاشمیش .
او کرز کی گوی یئره ائتیشدی آغلادی، یاغدی ،آیریلیغدن ایلدیریم شاخدی .
تاریدان سیرم بو سه مزلیگی اوره گیمدن سیله ، منیم قوینومنا دا محبت دولا آما نه فایداسی منیم گوزوم دونیایو قره گوریر ایکی گوزلوگ قولونجوندادا بولوت گوریر .
هئچ کیم منی سئومدی، هئچ کیم منی بیلمدی .اللریم خالی گلدی و گوینوم دولو گئتدی
هئچ کیم منی یاری چون دا قوربانلیق ائدمه دی.
سئوال
سئوال قيلديلار بو آيتدن «انَّا عَرَضنَا الاَمَانَة عَلَي السَّمَاوَاتِ وَالاَرضِ وَالجِبَالِ فَأَبَينَ أَن يَحمِلنَهَا وَأَشفَقنَ مِنهَا وَحَمَلَهَا الاِنسَانُ انَّهُ كَانَ ظَلُومآ جَهُولا»؛ گؤك ايلن يئر و داغ ايله داش، اول امانتي ساخلايا بيلمزديلر و بو ضعيف آدام آني گؤتورمگه قائل اولدو. پس نيشون آنا «ظَلُومآ جَهُولا» بويوردو؟
جواب
حضرت شيخ صفی الدین بويوردو كيم موجوداتين خلاصه‌سي و ييكراغي آدام‌دير و آدامين خلاصه‌سي، كؤنول‌دور و بير عزيز، شريف پير گرك‌دير كيم عزيز ايله شريف نسته‌سي گؤتوره
اوغولموشون ساراییندا چوخ عاغیللی، دۆشۆنجه‌لی و درکلی بیر سرهنگ اوغلو وار ایدی. هله اوشاقلیق واختلاریندان آلنیندا بؤیۆکلۆک نیشانه‌سی پارلاردی.
شئعر
کمالی اولدوز تک باشی اۆسته باخ،
پارلاردی هر یانا ایشیق ساچاراق.
خلاصه، اوغلان هم یاراشیقلی ایدی، هم ده عاغیللی، اونا گؤره حؤکمدارین رغبتینی قازانمیش و منصبه چاتمیشدیر. آتالار دوغرو دئمیشلر:«دؤولت مالدا دگیل، کمالدادیر، عاغیل
بسم الله الرحمن الرحیم