عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

بحر و وزن

اگر یک یا چند رکن از ارکان و افاعیل عروضی که در تقطیع به دست می‌آید، به طور متناوب تکرار شود، وزن اصلی یک بحر به وجود می‌آید. برای مثال اگر وزن دسته‌ای از اشعار از تکرار «مفاعیلن» حاصل شود بحر هزج به وجود می‌آید. تعداد بحرهای متداول در اشعار ترکی، عربی و فارسی نوزده بحر است که نام آن‌ها بدین قرار است: هزج، رمل، رجز، متقارب، متدارک، منسرح، خفیف، مضارع، مقتضب، سریع، مجتث، طویل، مدید، بسیط، وافر، کامل، غریب، قریب و مشاکل.

از میان این اوزان آن‌چه در ترکی آذری کاربرد دارد، دوازده بحر زیر است:

ادامه نوشته

اختیارات شاعری چیست؟

دکتر ح. م. صدیق

در شعر وزنی، شاعر ملزم است که به نظم هجاها و  تعداد و کمیت آن‌ها توجه كند. چرا كه كوچك‌ترين بی‌نظمی و تغییر باعث اختلال در وزن شعر می‌شود یا این که وزن را تغییر می‌دهد. البته گاهی میان هجاها اختلافی وجود دارد اما چندان آشکار نیست و تشخیص آن‌ها از طریق سمع مشکل است. در این گونه موارد شاعر آگاهانه یا ناآگاهانه از اختیارات شاعری بهره گرفته است. پرکاربردترین اختیارات شاعری عبارت‌اند از:

1ـ آمدن یک هجای کوتاه به جای یک هجای بلند:

بو دۆشگۆن، غصّه و غمدن یئتیبدیر جانا یا مولا!

یئتیرسین تا اؤزۆن بو صحن و بو ایوانا یا مولا! (2/2ـ1هیدجی)

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

شرح زحافات عروضی

1 ـ قصر: در لغت به معنای کوتاه کردن و در عروض اسقاط حرف آخر و ساکن نمودن حرف ما قبل آخر (ضمه‌) رکن است. بدین ترتیب از:

مفاعیلن= مفاعیلْ

فعولن= فعولْ

باقی می‌ماند که به آن‌ها مقصور گویند.

2 ـ کفّ: که به معنی بازداشتن است، در اصطلاح عروض اسقاط صامت آخر (ن) از رکن است؛ که در این صورت از:

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

اركان عروضی

مبنای سنجش اجزایی که از بحور مختلف شعر استخراج می‌شود، «ف»، «ع»، «ل» است که آن‌ها را افاعیل یا ارکان عروضی نامیده‌اند. این ارکان به دو دسته‌ی اصلی و فرعی تقسیم می‌شوند. ارکان اصلی هشت جزء هستند که بحرهای اصلی را تشکیل می‌دهند و اجزای اصلی به شمار می‌آیند، عبارت‌اند از:

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی - اجزاء و تفعله‌ها

دکتر ح. م. صدیق

در کنار اوزان هجایی، دریایی از متون نظم ترکی در اوزان عروض سروده شده است. وزن عروض از اجزاء تفعله‌ها تشکیل می‌گردد. اجزاء تفعله‌های اصلی عبارت‌اند از:

سبب: سبب در لغت به معنای ریسمان است و در اصطلاح تشکیل شده است از یک هجای بلند. سبب در ترکی آذری دارای گونه‌های زیر است:

الف. سبب خفیف (یۆنگۆل سبب): از یک حرف متحرک و یک حرف ساکن تشکیل می‌شود. در ترکی آذری سه گونه سبب خفیف داریم.

1ـ آن که از یک واک کشیده‌ی دخیل تشکیل شود. مانند هجای نخست کلمات زیر: عالم، آتش، ایفا، ایراد، آسوده، عادت.

2ـ آن که از یک واک و یک آواک تشکیل شود. مانند: ال(= دست) əl، ائل(= ایل) el، اۆز(= صورت) üz، ائو(= خانه) ev، اؤن(= مقابل) ön، سن(= تو) sən. و نیز هجاهای اول در کلمات: لازم، قابل، عاقل، حاصل.

3ـ آن که از دو آواک و یک

ادامه نوشته

انواع شعر هجایی در ادبیات ترکی

دکتر حسین محمدزاده صدیق

1-  قوشما

رايج‌ترين گونه‌ی ادبيات عاشيقی است كه دست كم از سه بند و حداكثر از 7 بند تشكيل می‌شود. هر بند چهار مصراع يازده هجا دارد و در دو نوع تقطيع 5+6 و 3+4 و 4+4 رايج است. قافيه‌ها در قوشما چنين چيده می‌شود:

a-b-c-b, d-d-d-b, c-c-c-b, f-f-f-b...  و در انجام قوشما معمولاً تخلص عاشيق يا شاعر ذكر می‌شود. قوشما سيال‌ترين و زيباترين نوع شعر شفاهی است. اين نوع شعر را «واقف» وارد ادبيات رسمی نيز كرد. پس از او شاعران نام‌آوری مانند: ودادی، ذاكر، نباتی قره داغی، عاشيق پری و جز اين‌ها تحت تأثير شعر عاشيقی، قوشماهايی زيبا سرودند. مهارت قوشماسرايی برخی از شاعران روزگار ما مثلا: صمد وورغون، بانو مدينه گلگون، بالاش آذراوغلو، بولود قاراچورلو سهند، شهريار و غيره اعجازآور و حيرت‌انگيز است. چنان‌كه بسياری از سرودهای آنان تبديل به ترانه‌های بومی شده است.

 مثال: (6+5)

اسم پنهان کؤچد‍ۆ فانی دنيادان،

قاریشدی تورپاغا گؤز حايیف اولدو،

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی بخش ششم

دکتر ح. م. صدیق

دو گونه سامانه‌ی شعری

وزن شعر [ترکی] با دو روش می‌تواند موزون باشد: روش هجایی، روش عروضی. روش هجایی بر اساس تساوی هجايی مصرع‌ها و تناسب تقسيم آن‌ها استوار است ولی روش عروضی بر اساس بحور عروضی است كه از زبان عربی وارد زبان‌های فارسی و تركی شده است. برخلاف روش عروضی، در روش هجایی، كوتاهی و بلندی مصوت‌ها و يا مطابقت كيفيت هجاها در دو مصرع شرط محسوب نمی‌شود. قديمی‌ترين شعرسرایی بر اساس هجا بوده است و اين كار از هزاره‌های دور در زبان تركی متداول بوده است.

وزن هجایی در شعر آذربايجانی، وزن بومی و ملی محسوب می‌شود.

 

تصویر: سید احسان شکرخدا

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

6 ـ2. انواع وزن عروضی

وزن در شعر انواع مختلفی دارد:

1ـ6 ـ2. وزن آتیلایی: در روزگار کهن در میان اقوم ترک زبان و در متون سومری و نزدیک هشت قرن پیش از میلاد در یونان باستان رایج بود. در این وزن هجاهای کوتاه و بلند با هم ترکیب می‌یافت و واحدهای وزنی شبیه افاعیل عروضی ایجاد می‌کرد و با تکرار این افاعیل، مصراع‌ها به وجود می‌آمدند. سربازان و سرداران آتیلا، آهنگ‌هایی در این وزن ساخته بودند و هنگام جنگ بر زبان می‌آورند.

 

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی - بخش چهارم

عروض در شعر ترکی، دکتر ح. م. صدیق،

5 ـ3ـ1. صمد ظهوری

مرحوم صمد ظهوری، عروض‌پژوه تبریزی، در سال 1361 کتابی با عنوان «عروض قایدالاری آذربایجان دیلینده» در 80 صفحه در تبریز چاپ کرد. وی در این کتاب کم حجم و پرمحتوا، بر اساس کتاب «مجمع‌العلوم و مجمع الفنون» قواعد 270 وزن عروض در شعر ترکی آذربایجانی را به بحث گذاشته است. یکی از کار‌های مرحوم ظهوری رواج دادن به معادل‌های ترکی ابداعی از سوی اکرم جعفر برای برخی از اصطلاحات و عبارت عربی عروض است که ما نیز در این کتاب در موارد لزوم از تجربیات و داده‌های آن مرحوم سود بردیم.

 

(خط: هنرمند محمدرضا رحیمی)

2. شعر چیست؟

شعر، در لغت چنین معنی شده است:«سخنی ادبی که بیان کننده‌ی عواطف و تخیل گوینده است و با عناصری از قبیل وزن، قافیه و تصویر شناخته می‌شود.»[1]

در لغت‌نامه‌های پیشین معنای دانش، فهم، احساس، ادراک و جز آن نیز به آن داده شده است.

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی - بخش سوم

عروض در شعر ترکی، دکتر ح. م. صدیق،

2ـ3ـ1. الول ساتن

یکی دیگر از کسانی که به علت منشأ عربی و اسلامی داشتن عروض، داغ کرده و به طبل ناب‌‌گرایی‌های نژادی کوبیده است «اِلوِل ساتُن» نامی، استاد دانشگاه ادینبوروی اسکاتلند است. وی در مقدمه‌ی کتاب «شعر فارسی» می‌گوید:

«بیش از هزار سال است که تحقیق در وزن‌های شعر زبان فارسی زیر سیطره‌ی اصولی انجام گرفته است که تحلیل‌گران شعر عرب وضع کرده‌اند. در نوع‌بندی وزن‌های اشعار کلاسیک فارسی همه از همین قاعده پیروی شده است. این خود سبب شده است که برخی از علما خیال کنند که این دو سیستم عروضی پیوند خویشاوندی دارند(!) و بعضی ادعا کرده‌اند که قواعد شعر فارسی مأخوذ از عربی است. من در این کتابم ثابت خواهم کرد که این ادعا بی‌اساس است(!)»[1]

(خط: هنرمند محمد رضا رحیمی)

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی - بخش اول

عروض در شعر ترکی، تالیف: دکتر ح. م. صدیق، تهران، نشر تکدرخت.

3ـ2ـ1. منشاء ترکی عروض

با توجه به گسترش حضور ترکان در میان اعراب مسلمان در قرون اولیه‌ی اسلامی نیز، می‌توان گفت که خلیل بن احمد تحت تأثیر اوزان دلنشین موجود میان ترکی‌گویان و ترکی‌سرایان توانسته است با بهره‌جویی از اصول و قواعد شعر ترکی به تدوین دانش عروض دست بزند.

(خط: محمدرضا رحیمی)

برخی اصلاً ریشه‌ی عروض را در شعر هجایی ترکی باستان جستجو می‌کنند. یکی از مدافعان این نظریه مرحوم دکتر محمدتقی زهتابی است. وی می‌گوید:

«ریشه‌های وزن عروض را در اشعار فولکلوریک ترکی باستان باید جستجو کنیم و نباید چشم بسته بگوییم که ما اوزان عروض ترکی را از فن عروض عربی گرته‌برداری کرده‌ایم.»

وی می‌گوید:

ادامه نوشته