درباره میرزا آقا تبریزی اولین نمایشنامه نویس در ایران

دکتر ح. م. صدیق

وی در حدود سال 1230 ق. در تبریز به دنیا آمده است و بعد از سال 1336ق. در قریه‌ی "دیرزور" که واقع در سمت راست رود فرات واقع در خاک سوریه است، وفات کرده است.

قسمی از زندگی میرزا آقا میان سالهای 1320 تا 1330 سپری شده است. ایران در این سال‌ها صحنه‌ی رقابت‌های دولتهای قدرتمند و سودجوی غرب و شرق بود و امواج رنسانس و نوزایی در ادبیات و هنر از دروازه‌های غرب و شمال وارد کشور می‌شد و باعث خیزابه‌های ادبی و اجتماعی می‌گشت.

میرزاآقا  از موج‌آفرینانی بود که در ایجاد دگرگونی

ادامه نوشته

مقدمه و مؤخره میرزا آقا تبریزی بر چهار تیاتر

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

منبع: چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

پیوست2ـ مقدمه‌ی میرزاآقا بر چهار تیاتر

در سبب تصنیف کتاب می‌گوید:

روزی راقم اوراق در مجلس یکی از یاران موافق مشغول صحبت (با) جمعی از دوستان بود. ناگاه رشته‌ی سخن به فواید مطالعه‌ی حکایات و استماع روایات کشید، و کلام به سنجیدن حسن عبارات و طرز بیانات و فهمیدن کنایات و اشارات رسید. صاحب مجلس فوراً برخاست و کتاب مسرت نصاب «طیاطر» (تألیف) سرکار ادیب و لبیب آقای میرزافتحعلی آخوندزاده‌ی کولونل دام‌مجده را که در زبان ترکی با اسلوب تازه نوشته‌اند، به میان آورد. الفاظ ساده و شیرین و عبارات بامعنی و دلنشین آن، مانند گوهر غلطان دست به دست گردیده، آویزۀ گوش مستمعان گردید. چون تکرار این گونه حکایات و تذکار این قسم تصنیفات مایۀ ترقی و تربیت ملت است و تکمیل مراتب عبرت و تجربت. لهذا این بندۀ بی‌مقدار نیز پیروی و تقلید به این شیوه‌ی خجسته نموده، با عدم استطاعت و استعداد، کتابی مشتمل بر چهار حکایت و هر حکایتی محتوی بر چهار مجلس در زبان فارسی تصنیف نمود. امید که به زیور قبول طبع بلند همتان در نظرها مزین و جلوه‌گر بیاید.

ادامه نوشته

نامه فتحعلی آخوندزاده به میرزا آقا تبریزی - 1

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

منبع: چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

پیوست 1ـ نامه آخوندزاده به میرزاآقا

سواد جواب میرزافتحعلی

برادر مهربان من میرزاآقا اطال‌الله عمرکم

نامه‌ی بسیار شیرین شما رسید، تصنیف شما را خواندم و شما را هزار تحسین و آفرین می‌خوانم و از غیرت و ذوق شما وجد می‌کنم. و امیدوارم که درین یک فن شریف که به اصطلاح فرنگیان فن «دراما» می‌نامند همیشه صرف اوقات خواهید کرد و ترقیات زیاد خواهید نمود و به دیگر هموطنان و هم‌زبانان و هم‌کیشان خودتان درین فن رهنما خواهید شد.

اما چون هنوز اول کار شماست، لهذا مرا لازم است که پاره‌یی قصورات آن را برای شما نشان بدهم که بعد از این با بصیرت بوده باشید، تا به تصنیف شما درین فن از هیچ کس جای ایراد نشود و تصنیف شما مقبول خاص و عام گردد.

قبل از شروع به تعداد قصورات باید دانسته باشید که طیاطر چه چیز است.

ادامه نوشته

حاجی مرشد کیمیاگر- میرزا آقا تبریزی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

منبع: چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

(واقع می‌شود در چهار مجلس)

مجلس اول

(. . . در سال هزار و دویست وهفتاد و شش در شهر بغداد توقف داشتم و بر گذشته تأسف. حاجی احمد با دو نفر و یکی از نوکرها که یکی از آن‌ها امرد و مخدوم جناب حاجی بود، وارد بغداد می‌شود و شب آن، نوکر مخدوم را که اسمش پناه بود صدا کرده، تعلیمات به او می‌دهد و می‌گوید حالا که به منزل رسیدیم باید مرید پیدا کرد و پولی به هم رساند. به این قسم که گفته می‌شود، حکایت واقع می‌شود. بشنوید و عبرت بگیرید.)

حاجی‌احمد (که حاجی مرشد است به پناه) من درست آشنایی ندارم، ولی از قراری که می‌گفتند تاجر است و قندهاری است پناه، آدم سفیه باب کار خودمان به نظر می‌آید، باید توی کار کشید. پول (و) پله تمام شده است.

پناه تقصیری ندارد، خود در قهوه‌خانه دست به دلش می‌زنم و امید کلی دارم که به میان کار بیاورمش. گویا از بچه هم بدش نیاید. به چشم مشتری به من نگاه می‌کرد.

حاجی‌مرشد هر کاری می‌کنی، زود بکن. تا مردم ما را درست نشناخته‌اند، مرید باید پیدا کرد.

(فردا صبح زود پناه می‌آید به قهوه‌خانه و مشغول قلیان کشیدن و منتظر است که حاجی قندهاری تشریف بیاورد. از قضا حاجی هم آمد. و پناه زود برخاسته تواضع می‌کند و می‌گوید:)

ادامه نوشته

رساله اخلاقیه اثر میرزا آقا تبریزی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

منبع: چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

من تصنیفات منشی باشی

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد‌الله الملک المنان خلق الانسان علمه‌البیان. الصلوه و السلام علی محمد المصطفی المخاطب بانک علی خلق العظیم و اشرف الانس و الجان و علی اولاده الطیبین و طاهرین ابواب الامان و انبیاء الرحمن.

مقدمه

اما بعد، بر رای حقیقت نمای صاحبان تمیز و تمکین و وافقان مراتب رسوم و آیین، مخفی و پوشیده نیست که: در هر عصری از اعصار، برهر یک از آحاد و افراد اهل روزگار، لازم و واجب است که در فواید و منافع ملت خود بکوشند. و از هر راهی که پیش آید، یداً و لساناً، مالاً و جاناً آنان را سود بخشند. خاصه دانایان ملت و عالمان امت را فرض عین و عین فرض می‌باشد که به مقتضای هر وقتی از نتایج علوم و فنون، ملت خود بهره‌ور و مفتخر فرمایند. و در هر یک از فضول که دارای آن هستند، بر سبک و طریق تازه و بطرز آسان، کتاب‌ها تصنیف نموده، طالبین و متعلمین را تعلیم و تربیت نمایند، تا آن که نتیجه به دست آید و بر تربیت ملت بیفزاید.

و افسوس که این رسم خجسته و شیوه‌ی پسندیده، مدت‌هاست که در ممالک محروسه‌ی ایران ـ صانها الله عن الحدثان ـ متروک مانده، همان کتب قدیم از قبیل «صرف میر» و «تحفه‌ی حکیم مومن» و «خلاصه الحساب» شیخ بهاءالدین ـ طاب ثراه ـ و سایر اسباب تحصیل کرده در یک نقطه باقی و برقرار است. بر تعبیر اسلوب و تسهیل وضع و توسعه‌ی آن به هیچ وجه پرداخته نشده است و اطفال خردسال را هنوز در مکتب‌ها به همان نهج قدیم، به مجرد شناختن حروف تهجی، کتاب «گلستان سعدی» و «دیوان خواجه حافظ»، یا کتاب «تاریخ نادری» که اکثر معلمین از فهم عبارت آنها عاجز و عاری هستند، درس می‌دهند.

ادامه نوشته

زمان‌خان بروجردی - نمایشنامه میرزا آقا تبریزی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

طریقه‌ی حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت آن ایام در چهار مجلس تمام می‌شود. بعون الله.

مجلس اول

(در سنه‌ی هزار و دویست و سی و شش. زمان خان حاکم بروجرد شد بعد از ورود آن جا و عمل آمدن مرسومات پذیرائی و استقبال عمله جات خود را جمع و جور کرده دستورالعمل می‌دهد و به فرخ بیگ فراش باشی می‌گوید)

فراش باشی بلی خان.

خان حاکم می‌دانی چه خبر است یا خیر؟

فراش باشی فرمایش بفرمایید.

خان حاکم دلم می‌خواهد امسال در این ولایت طوری حکومت و حرکت بکنیم که اهالی از جمیع حکام و مباشرین دیوانی سابق این جا فراموش نمایند و تا عمر دارند از حکومت ما تعریف و تمجید بگویند.

فراش باشی از تصدق سر سرکارخان انشاالله خدمتی به جا بیاورم که موجب نیک نامی سال‌های سال بشود تا دنیا هست بگویند.

ادامه نوشته

اشرف خان، مجلس دوم، نمایشنامه میرزآ آقا تبریزی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

اشرف خان، حاکم عربستان

مجلس دوم

روز سوم است اشرف خان لباس پوشیده با کریم آقا هر دو می‌روند خدمت شخص اول داخل دیوان خانه نزدیک به پله کان می‌رسند الله‌داد پهلوان جلد از پله‌ها پایین می‌آید در کمال تعظیم.

سرکار خان عفو بفرمایید دیروز شما را نشناختم. آقا کج خلقی کرده بود حواسم به جا نبود والا ما نوکریم خانه زادیم. از کوچکان خطا و از بزرگان عطا.

(آن وقت جلو اشرف خان می‌افتد و پرده را برمی‌دارد اشرف خان داخل اطاق می‌شود.)

شخص اول اشرف خان بیا دیشب درخدمت شاه صحبت شما بود فرمودند اشرف خان زودتر حسابش را تمام کند برود.

ادامه نوشته

میرزا آقا تبریزی و نمایشنامه اشرف خان

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

اشرف خان، حاکم عربستان

مجلس اول

سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان در ایام توقف او در تهران که در سنه‌ی 1232 به پایتخت احضار می‌شود و حساب سه ساله‌ی ولایت را پرداخته مفاصا می‌‌گیرد و بعد از زحمات زیاد دوباره خلعت حکومت پوشیده می‌رود و این حکایت در چهار مجلس تمام می‌شود. انشاءالله تعالی.

اشرف خان در آخر سنه‌ی 1232 به پای تخت احضار شده، روز ورود به حضور همایونی شرفیاب و بلافاصله خدمت شخص اول و از آن جا به منزل خود می‌رود و شب با کریم آقا صحبت می‌کند.

ادامه نوشته

میرزا آقا تبریزی، کتابشناسی و آماده سازی متن

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

کتابشناسی

برای تدوین کتابشناسی میرزاآقا پژوهی، عجالتاً موارد زیر را متذکر می‌گردد:

1ـ ترجمه نمایشنامه‌ی" اشرف خان" به زبان روسی به دست ی. آ. اینگورن، تاشکند 1927، در مجله‌ی اخبار دانشگاه دولتی آسیای میانه.

2ـ ترجمه‌ی سه نمایشنامه‌ی ازA. Brictevx با عنوان "کمدی‌های ملکم خان".

3ـ ترجمه‌ی چهار تیاتر به زبان ترکی آذربایجانی از ابوالفضل حسینی، باکو، 1930.

ادامه نوشته

میرزا آقا تبریزی، همگرایی‌ و واگرایی‌ با معاصران

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی (اولین نمایشنامه‌نویس به فارسی در ایران) و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

صرفنظر از این همه وجوه مشترک در اندیشه و عمل میان «میرزاآقا» و معاصران فوق، باید گفت که یک تفاوت عمده و اساسی میان برخی از اینان با میرزاآقا تبریزی وجود داشته است و آن وابستگی عمیق وی به «شریعت ایران» و «ملت اسلام» بوده است و افرادی مانند میرزاآقا خان کرمانی و میرزا ملکم خان فاقد چنین روحیه‌ای بودند.

اگر طالبوف «نخبه‌ی سپهری» تألیف می‌کرد و میرزا یوسف خان «رساله‌ی غیبیه» می‌نوشت و ملک المتکلمین دست به نگارش «رؤیای صادقه» می‌زد و میرزاآقا «رساله‌ی اخلاقیه» می‌نگاشت، افرادی مانند ملکم به انتحال از نگاشته‌های دیگران مشغول بودند و در سودای تشکیل «فراموشخانه‌»ها می‌بودند.

ادامه نوشته

منسوبیت قومی میرزا آقا تبریزی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

 

اکنون بر ما معلوم است که قرن‌های متمادی اغلب نویسندگان و اندیشمندان ترک زبان آذربایجان به دلایل گوناگون آثار خود را به زبان عربی و یا فارسی بر جای گذاشته‌اند. و در تکامل زبان و ادبیات عربی و فارسی و بخصوص در غنی کردن زبان فارسی با فرهنگ پیشرو اندیشه‌های پیشتاز زمان خود نقشی بسزا داشته‌اند.

البته همزمان با میرزاآقا تبریزی، ادیبان آذربایجانی همانند میرزا حسن رشدیه کتاب‌های درسی به زبان خود کودکان آذربایجانی می‌نوشتند و شاعران و علمای سیاسی و دینی، آثار و نوشته‌های خود را به همین زبان به یادگار می‌گذاشتند. میرزاآقا تبریزی گرچه به خلاف این دانشوران پیشتاز زمان، آثار خود و از جمله «رساله‌ی اخلاقیه» را به فارسی نگاشته است، اما تأثیر زبان سرشار ترکی آذربایجانی در آن قویاً مشهود است. چنانکه ساخت جمله در اغلب جاها، ترکی است و یا آنکه بسیاری ضرب‌المثل‌های آذربایجانی را لفظ به لفظ به فارسی ترجمه کرده است این ویژگی در نگارش کم و بیش همه‌ی سترگ‌اندیشان آذربایجان دیده شده است. چنانکه می‌دانیم نظامی گنجوی پدر ادبیات بزمی فارسی، ترجمه‌ی نزدیک 600 ضرب‌المثل آذربایجانی را در «خمسه»ی خود وارد کرده است.

ادامه نوشته

نظریات پرورشی میرزا آقا تبریزی، اولین نمایشنامه‌نویس به زبان فارسی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

میرزاآقا تبریزی در اصل «رساله‌ی اخلاقیه» را به قصد تربیت نوباوگان نوشته است. هم از این رو از عبارت پردازی و تکلف دوری کرده است و این امری طبیعی است چرا که میرزاآقا با آثار نمایشی خود، نشان داده بود که از پیشگامان نثر ساده و نوین فارسی است. در جائی از مقدمه می‌گوید:

«. . . اطفال خردسال را هنوز در مکتب‌ها به همان نهج قدیم به مجرد شناختن حروف تهجّی، کتاب گلستان سعدی و دیوان خواجه حافظ یا کتاب تاریخ نادری که اکثر معلمین از فهم عبارت آن‌ها عاجز و عاری هستند، درس می‌دهند و زمان تحصیل و تعلیم را به تأخیر و صعوبت می‌اندازند.»

و سپس اضافه می‌کند که به اقتضای تکلیف ملی که از هرکس هر چه برآید باید در فواید و منافع ملت خود بکوشد، این است او نیز به این اندیشه افتاده که «اوراق چندی فارسی ساده و مختصر درخور و فهم اطفال دبستان» بنویسد که تا «بر سهولت تحصیل اطفال بیفزاید.»

ادامه نوشته

معاصران میرزا آقا تبریزی اولین نمایشنامه‌نویس به زبان فارسی

در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.

چهار تیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

معاصران میرزا آقا تبریزی

برای بازشناسی کامل زوایای تاریک زندگی میرزاآقا و آشنایی با اندیشه‌ها و موقعیت اجتماعی وی، می‌توان روابط و علائق و آویزشهای فکری او را با معاصرانش بررسی کرد. مناسبات وی با برخی از هم روزگاران خود را در زیر از نظر می‌گذرانیم:

1ـ میرزا ملکم خان:

میرزا ملکم خان فرزند یعقوب ارمنی اهل جلفای اصفهان فارغ‌التحصیل انستیتو پلی تکنیک شهر پاریس و مترجم و معلم دارالفنون در تهران، بانی و مؤسس "فراموشخانه" انجمن مخفی فراماسونری است که در تأسیس آن از مجامع فراماسونری پاریس الگو گرفته بود.

ملکم خان یکی از اندیشمندان عصر خود به شمار می‌‌رفت و آثاری در موضوع‌های فلسفی، اجتماعی و سیاسی داشت و برخی از آثار خود را نیز با امضاهای مستعار انتشار می‌داد.

اما، میان جهان بینی او و میرزاآقا وجوه افتراق جدی وجود دارد. زمانی که ملکم در کشور عثمانی بود، ناصرالدین شاه او را عزل کرد و او هم به شاه نوشت: «اگر به عنوان سفیر فوق‌العاده به لندن اعزام نشوم، اسرار دولتی ایران را به عثمانی‌ها فاش خواهم ساخت:»[1]

ادامه نوشته

معرفی رساله‌ی اخلاقیه میرزا آقا تبریزی

چهار تیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

رساله‌ی اخلاقیه

این اثر مجموعه‌یی از چند داستان و وقایع تاریخی و یک نمایشنامه‌ی بلند و چند تمثیل کوتاه به صورت سئوال و جواب تدوین یافته است. بخشی از مقدمه‌ی آن چنین است.

. . . اما بعد بر رای حقیقت نمای صاحبان تمیز و تمکین و واقفان مراتب رسوم و آیین مخفی و پوشیده نیست که در هر عصری از اعصار بر هر یک از آحاد و افراد اهل روزگار لازم و واجب است که در فواید و منافع ملت خود بکوشند و از هر راهی که پیش آید یداً و لساناً، مالاً و جاناً آنان را سود بخشند. خاصه دانایان ملت و عالمان امت را فرض عین و عین فرض می‌باشد که به مقتضای هر وقتی از نتایج علوم و فنون ملت خود را بهره‌ور و مفتخر فرمایند و در هر فنی از فنون که دارای آن هستند، بر سبک و طریق ساده و طرز آسان کتاب‌ها تصنیف نموده، طالبین و متعلمین را تعلیم و تربیت نمایند تا آن که نتیجه به دست آید و بر تربیت ملت بیفزاید. و افسوس که این رسم خجسته و شیوه‌ی پسندیده مدت‌هاست که در ممالک محروسه‌ی ایران حالهاالّله عن‌الحدثان متروک مانده.

ادامه نوشته

زندگی میرزا آقا تبریزی

چهار تیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

زندگی میرزا آقا میان سالهای 1320 تا 1330 سپری شده است. ایران در این سال‌ها صحنه‌ی رقابت‌های دولتهای قدرتمند و سودجوی غرب و شرق بود و امواج رنسانس و نوزایی در ادبیات و هنر از دروازه‌های غرب و شمال وارد کشور می‌شد و باعث خیزابه‌های ادبی و اجتماعی می‌گشت.

میرزاآقا از موج‌آفرینانی بود که در ایجاد دگرگونی در پهنه‌ی ادبیات فارسی نقش پراهمیتی داشتند. وی نویسنده‌ی پنج نمایشنامه است. پنج نمایشنامه‌ای که با عنوان نخستین خمسه‌ی ادبیات نمایشی در زبان فارسی باز شناخته شده است.

آگاهی‌های مربوط به زندگی میرزاآقا تبریزی را تنها از بین نمایشنامه‌های پنجگانه و دو مکتوب به میرزا فتحعلی آخوندزاده و "رساله اخلاقیه"ی وی به دست می‌آوریم.

"رساله‌ی اخلاقیه" مهمترین سند پیرامون زندگی میرزاآقا تبریزی به شمار می‌رود. او در این اثر ـ که در سال 1291هـ نوشته است ـ خود را آقا بن محمد مهدی تبریزی منشی باشی می‌نامد. [1]

ادامه نوشته

نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی از دیدگاه فتحعلی آخوندزاده

چهار تیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.

آخوندزاده در نامه‌اش که پس از مطالعه‌ی چهار تیاتر میرزا آقا با او نوشته، یاد می‌دهد که چگونه می‌توان نمایشنامه‌نویسی مشرق زمین را در طریق رئالیسم تکامل داد. به میرزاآقا می‌آموزد که چگونه به پرورش عمیق مضمون بپردازد و تبلیغ اندیشه‌های آزادی خواهانه را به مثابه‌ی وظیفه‌ی جدی در عهده گیرد. جوانب نیک و بد نمایشنامه‌های او را برمی‌شمرد، راهنمائی می‌کند و می‌گوید:

«. . . امیدوارم که تصنیفات خودتان را به همان قرار که من نشان می‌دهم به تکمیل رسانیده، چاپ و منتشر بسازید و به ملت خدمتی بکنید، و بعد از این نیز به نوشتن این قبیل تصنیفات مشغول بشوید و به جوانان قابل نورسیده هم فن دراما را تعلیم نمایید که هر یک از ایشان در این فن که اشرف فنون یوروپاست، چیزی خیال کرده بنویسند. بلکه از یمن اهتمام شما، این فن شریف و این رسم جدید تصنیف فیمابین ملت ما نیز شهرت به هم رساند و بر همه کس معلوم گردد.»

به میرزاآقا یاد می‌دهد که نمایشنامه در مبارزه با افکار پوسیده‌ی قرون وسطایی و سنن و عادات کهن، سلاح اندیشگی برنده‌ای‌ست:

ادامه نوشته

چهار تیاتر میرزا آقا تبریزی 2 - نویسنده: دکتر حسین محمدزاده صدیق

نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی

از میان این نمایشنامه‌ها گفتیم یکی به نام «حاجی مرشد کیمیاگر» در این مجموعه برای اولین بار چاپ می‌شود. سه دیگر که یک بار در برلن در سال 1340 هـ به نام «مجموعه‌ی مشتمل بر سه قطعه تئاتر منسوب به میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله» در چاپخانه‌ی کاویانی چاپ شده است، و نام اصلی آن‌ها چنین است:

1- سرگذشت اشرف خان حاکم عربستان در ایام توقف او در تهران که در سنه‌ی 1232 به پایتخت احضار می‌شود و حساب سه ساله‌ی ولایت را پرداخته مفاصا می‌گیرد و بعد از زحمات زیاد دورازه خلعت حکومت پوشیده می‌رود، در چهار مجلس.

2- طریقه‌ی حکومت زمان خان بروجردی و سرگذشت آن ایام، در چهار مجلس.

3- حکایت کربلا رفتن شاهقلی میرزا و سرگذشت آن ایام و توقف چند روزه در کرمانشاهان نزد شاه مراد میرزا حاکم آنجا، در چهار مجلس.

ادامه نوشته

چهار تیاتر میرزا آقا تبریزی 1 - دکتر حسین محمدزاده صدیق

پیشگفتار

چند سال پیش در اوایل سده‌ی حاضر شمسی در برلن در «مطبعه‌ی کاویانی» کتابی به نام «مجموعه‌ی مشتمل بر سه قطعه تیاتر منسوب به میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله» چاپ شد. این «سه قطعه تیاتر» ـ که اینک بدون حتی اندک تغییر و دگرگونی از روی همان نسخه‌ی چاپی برلن، دیگر بار چاپ می‌شود ـ بعدها در اثر مساعی ایران شناسان آذربایجان شوروی ثابت شد که نوشته‌ی «میرزا آقا تبریزی»ست نه میرزا ملکم خان.

علاوه بر این «سه قطعه تیاتر» چاپ کاویانی با یک قطعه تیاتر دیگر که باز به همت ایران شناسان آذری یافت شده، و نمایشنامه‌ی ناشناخته‌ی دیگری از همین نویسنده به نام «حاج مرشد کیمیاگر» که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران یافت شد، به این «سه قطعه تیاتر» افزوده گشت. در گفتار حاضر پس از بحث کوتاهی پیرامون نمایشنامه نویسی فارسی و خلاقیت میرزا آقا تبریزی، این نمایشنامه‌ی نو یافته و اثر دیگر او موسوم به "رساله اخلاقیه" را معرفی می‌کنیم.

تاریخ نمایش در ایران

نمایش و تئاتر در سرتاسر دوران‌های تاریخی مشرق زمین مانند همه‌ی ملل اروپایی وجود داشته است. در تاریخ ادبی ایران به آثار نمایشی فراوان بر می‌خوریم. می‌توان گفت که نخستین نمایش ایرانی ضبط شده در کتاب‌ها صحنه‌سازی‌های سورنا در دوره‌ی پارت هاست. گذشته از آن، نمایش‌های مذهبی، تعزیه‌یی، پهلوانی، خیمه شب بازی، مراسم نوروز و مهرگان و غیره در تمام دوران‌های تاریخی ایران رایج بوده است که البته نمی‌توان به هیچ یک از آن‌ها نام «درام» یا «کمدی» داد. مثلا پیش از اسلام، نوعی مکالمه‌ی دو نفری موزون و مقفأ به نام پادواژیک سرود یا پتواژ گفتن در میان پارسیان رایج بود، و بازیگر آن را پتواژگوی می‌گفتند که معنی لغوی آن «پاسخگو»ست.

ادامه نوشته