میرزا آقا تبریزی، کتابشناسی و آماده سازی متن
در ادامه سلسله مقالات معرفی میرزا آقا تبریزی و چهار تیاتر اثر استاد دکتر ح. م. صدیق مقاله‌ی زیر به شما تقدیم می‌شود.
چهارتیاتر و رساله‌ی اخلاقیه، تصحیح، مقدمه و حواشی: دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، انتشارات نمایش، ۱۳۸۵.
کتابشناسی
برای تدوین کتابشناسی میرزاآقا پژوهی، عجالتاً موارد زیر را متذکر می‌گردد:
1ـ ترجمه نمایشنامه‌ی" اشرف خان" به زبان روسی به دست ی. آ. اینگورن، تاشکند 1927، در مجله‌ی اخبار دانشگاه دولتی آسیای میانه.
2ـ ترجمه‌ی سه نمایشنامه‌ی ازA. Brictevx با عنوان "کمدی‌های ملکم خان".
3ـ ترجمه‌ی چهار تیاتر به زبان ترکی آذربایجانی از ابوالفضل حسینی، باکو، 1930.
4ـ چاپ پنج نمایشنامه‌ی میرزاآقا در سال 1353 و 1356 از گردآورنده‌ی این کتاب در تهران با عنوانهای: 1ـ نمایشنامه‌های میرزاآقا تبریزی، 2ـ پنج نمایشنامه.
5ـ چاپ مکرر چهار تیاتر در تهران در سال 1357 از طرف محمد باقر مؤمنی.
6ـ نشر کتاب "گفتارهایی در باره‌ی پنج نمایشنامه میرزاآقا تبریزی" از حمید سالک، تبریز 1357.
آماده سازی متن کتاب
آشنایی من با آثار میرزاآقا و آماده سازی آنها برای انتشار به سالها پیش برمی‌گردد. در سال 1351 در تهران هنگام بررسی برخی از اسناد مربوط به نثر نوین فارسی، به نامه‌ای از مرحوم سعید نفیسی که در سال 1341 به مرحوم ابوالفضل حسینی نوشته بود برخورد کردم. وی در این نامه می‌گوید:
«همیشه فکر می‌کردم که نباید ملکم خان مؤلف این تیاترها باشد. از اینکه مقاله شما نظر مرا تأیید کرده است، اظهار خوشوقتی می‌کنم. میرزاآقا در سال 1291هـ زنده بوده و در آن سال یک کتاب تعلیماتی مرسوم به رساله‌ی اخلاقیه نوشته است که نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی مرکزی تهران محفوظ است.»[1]
در آن سال، "چهار تیاتر"باز مانده از میرزاآقا را برای چاپ آماده می‌ساختم. به دنبال" رساله‌ی اخلاقیه" رفتم، آن را نیز یافتم و نمایشنامه پنجمی را از داخل آن در آوردم و کتاب را با نام "پنج نمایشنامه" انتشار دادم[2] و بعدها"رساله اخلاقیه"را به عنوان موضوع پایان نامه دکتری (P. H. D ) خود در دانشگاه استانبول برگزیدم و در سال 1362 از آن در محضر مرحوم پرفسور دکتر محرم ارگین و پرفسور دکتر تحسین یازیجی دفاع کردم. [3]
امروز خوشحالم که دیگر بار موفق به انتشار متن آثار مکتوب بنیانگذار نمایشنامه نویسی در فارسی هستم.
در آماده سازی متن برای چاپ، دگرگونی‌های زیر مورد نظر من بوده است.
1ـ جاهایی را که نتوانستم بخوانم سه نقطه (. . . )گذاشتم.
2ـ واژه‌هایی را که با تخمین و حدس خواندم در داخل ابروان () آوردم.
3ـ کلمه‌هایی را که برای تکمیل معنی و یا تصحیح جمله به متن افزودم در دو چنگ [ ] قرار دادم.
4ـ متن را کاملاً نشانه‌گذاری کردم و هر جا لازم بود، نقطه (.) مکث (، )، نشان پرسش (؟)، نشان خطاب و شگفت (!)، دو نقطه (:) و گیومه («) آوردم.
5ـ برخی کلمه‌های مرکب که در اصل پیوسته نوشته شده، در متن انتقادی جدا از هم آمده است.
نظیر: اینطرف ـ این طرف.
6ـ همه جا کاف فارسی که در اصل به صورت" ک" بود، به صورت "گ" نوشته شده است.
7ـ برخی واژه‌ها نظیر تهران که در اصل طهران بود، با املای جدید آورده شده است.
8ـ شماره‌های داخل ابروان در متن رساله‌ی اخلاقیه اشاره به شماره‌های نسخه‌ی خطی دارد.
امیدوارم این نشر، گامی در بازشناسی تاریخ نمایشنامه نویسی ما در دوره‌ی مشروطیت به حساب آید و فرهیختگان کشورمان بتوانند گامهای استوارتری در این باب بردارند. از همه‌ی کسانی که در تحقق آرزوی نشر این آثار به اینجانب کمک کرده‌اند سپاسگزاری می‌کنم ، بویژه از خانم لاله تقیان که با حساسیت و محبت خاصی پی‌گیر قضیه چاپ و نشر اثر بودند، متشکر هستم. بی‌گمان خود پاسخگوی خطاهای احتمالی کار تدوین و انتشار کتاب هستم و از همه‌ی کسانی که این سهوها و نسیان‌ها را گوشزد خواهند کرد، پیشاپیش تشکر می‌کنم.
[1] ـ ابوالفضل حسینی، لیتراتورا نرودا، 1ج ش س، باکو، 1969
[2] ـ پنج نمایشنامه اثر میرزاآقا، بکوشش ح. م. صدیق، نشر آینده، 1353.
[3] ـ Mirza Aka Tabrizi Hayati Kisiligi Eser leri we Risale i Ahlakiyenin lncelemesi ve Metni Doktora Tezi Istanbul 1983
بسم الله الرحمن الرحیم