اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- سون

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

- 29 -

بیر اوشاق

بیر اوشاق بیر قویویا گیریب چیممک ایستیردی. سودا اوزمک باشارماماغینا گؤره، آز قالیب که باتسین.

بودمده، او چایین کناریندان کئچن بیر آدامی گؤروب، اوندان کؤمک ایسته‌ییر. او آدام، اونا کؤمک دورماقدان اوّل، طعن و ملامت ائیله‌مگه باشلاییر. اوشاق دئییر که:

«- آی کیشی! اوّل منی بو غرق اولماقدان خلاص ائیله، سونرا، هر قده‌ر ملامت ائلیرسن ائله!»

معناسی:

بیر آدام تنگه دوشوب قورخدوغو واختدا، اونا طعن و ملامت ائیله‌مک لایق دگیلدیر.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 10

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

- 22 -

شئر و سیچان

بیر واخت شئر یاتمیشدی. بیر سیچان اونون اوستوندن کئچنده، شئر اویانیب اونو دوتدو. سیچان دئدی:

«- گل منی آزاد ائیله، بیر واخت اولار کی سنه لازم اولارام.»

شئر بو سؤزه گولوب اونو آزاد ائیله‌دی.

بیر واخت که شئر شیکارچیلارین تورونا دوشوب باغیریردی، سیچان اونون فریادینی ائشیدیب و گلیب تورو دیشی ایله کسدی و شئری خلاص ائیله‌دی.

معناسی:

گره‌کمزی ساخلا، بیرگون گره‌ک اولار.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 9

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

- 16 -

میرچگین خیالی

هئی میرچگین بیری اؤکوزون بوینوزونا قوندو. اوتوراندان سونرا، اؤکوزه دئدی:

«- ای اؤکوز! آغیرلیغیم سنه زحمت وئردیگی واخت، منه خبر وئرکه قالخیب گئدیم.»

اؤکوز دئدی:

«- بوینوزوما قوندوغوندان خبریم اولمادیغی کیمی، اوچوب گئتمگیندن داهی خبریم اولمایاجاقدیر.»

معناسی:

بیر چوخ ابله آداملار واردیر که قدر و اعتبار و دگرلری اولمادیغی حالدا، اؤزلرینی معتبر و بؤیوک بیر شئی ظنّ ائدرلر.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 8

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

- 11 -

ائششک آریسی

بیر ائششک آریسی‌نین بیری، بال آریسینا دئیه‌ر:

«- اگر منی اؤزووه یولداش ائیله‌سن، من داهی سنین تکی، بلکه سندن ده اعلابال قاییرا بیلرم.»

بال آریسی بونا راضی اولوب، ائششک آریسی ایله یولداشلیق باشلاییر. بونلار ایشه باشلاییرلار.

بیرگون بال آریسی گؤره‌ر که ائششک آریسی‌نین بال قاییرماقدا الی یوخدور. اونا گؤره، چوخ آجیقلانار و ائششک آریسینا بیر نشتر ایلیشدیره‌ر که ائششک آریسی یئره یپخیلیب جان وئره‌ر، و اؤلوم حالیندا اؤز – اؤزونه دئیر:

«- باشیما گلن بو قده‌ر عذاب و عقوبته مستحق و لاییقیم که نفت قاییرماغا قدرتیم اولمادیغی حالدا، گلیب بال قاییرماغا گیردیم.»

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 7

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

- 6 -

خسته بیر مارال

مارالین بیری خسته اولموشدو. دوست و آشنالاری کئف و احوالیندان خبر آلماق اوچون، یاتدیغی محله[یه] گلدیر.

بونلار گلیب – گئتدیکلری زمان، او یئرده کی اوت و علفی یئییب تمام ائیله میشدیلر، مارال خسته لیکدن خلاص اولدو، اما اطرافیندا یئیه‌جک هئچ بیر شئی قالمادیغی اوچون، آجلیقدان تلف اولدو.

معناسی:

دوست، آشنا، قوم و اقرباسی چوخ اولانین درد و غمی چوخ اولار.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 6

منبع:

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

- 2 -

انسان ایله بیربوت

بیر آدام، اؤز ائوینده کی بیر بوتا سحر – آخشام سجده ائیله‌ردی و هر نه قدر مال و مۆلکۆ وار ایدی ایسه، تدریج ایله اۏ بوتون یۏلوندا نذر و صدقه و قربان ائیله‌دی.

بیرگۆن بوت، اۏ آداما اۆز چئویریب دئدی:

- ای ابله انسان! بو قده‌ر مالی و دولتی منیم یۏلومدا تلف ائیلمه، زیرا که آخرتده یاخامدان دوتوبان، ملامت ائده‌جک‌سن.

معناسی:

چوخ سفیه آدملار واردېر که اللرینده اۏلان سرمایه و دولتلرینی بۏش یئره تلف ائیلرلرو آخردا مفلس اۏلدوقلارې حالدا، «بیزی الله ذلیل و فقیر ائیله‌دی» دئیرلر.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 5

منبع:

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

کتاب امثال لقمان دومین متن درسی مرحوم میرزا حسن رشدیه است که در سال 1306 هـ. در تبریز چاپ سنگی شده است. این کتاب همراه آنادیلی و وطن دیلی از همو، در تاریخ کتاب‌های درسی ایران، از اهمیت خاصی برخوردار است. مؤلف در انتهای کتاب خطاب به دانش‌آموزان گفته است:

«به حول و قوّه‌ی خداوند تبارک و تعالی این کتاب به اتمام رسید. از شاگردان مکتب‌های شریفمان تمنّا دارم که مؤلف، معلمین و چاپ‌کنندگان این کتاب و نیز خطاط و کاتب آن را همیشه با دعای خیر یاد کنند. وَالسَّلام.»

مبتدی اوشاقلار اوخوماقدان اؤترو عربی‌دن ترجمه‌ اولونموش «امثال لقمان» آدلی مثللردیر.

اخطار

«امثال لقمان» ایله مشهور اولان حکایت کتابی، عربجه‌دن بیر چوخ شرق و غرب دیللرینه نقل و ترجمه قیلینیب، بؤیوک – کیچیک مکتبلرده، او جمله‌دن آوروپادا «السنه‌ی شرقیه» مکتبلرینده، شاگردلره آندان درس دئییرلر و اونیله، شاگردلری عرب لفظلرینه آز – چوخ آشنا ائدیرلر.

«امثال لقمان»ین فرانسیزجا اولان ترجمه‌سی، ایکی – اوچ روبلا بوگونلر ساتیلماغی معروفدور.

«امثال لقمان» اولونان، رغبت، اونون ساده عرب لغتیله یازیلماغینا جهت دگیل، بلکه اونداکی هر بیر نقل و مثل، طبیعت و طینت بشرده مستور اولان بیر صفت و خلقتی، مثلاً شجاعت، حماقت، فراست، درایت و ذکاوت، یا خود جبر، صبر، تکبّر و تهوّر مثلی سایر اوصاف خفیّه‌لری، قوش و حیوان دیلی ایله انسانا بیان و عیان ائیله‌مگنده‌دیر. که طالبی و راغبی هر بیر ملّت آراسیندا واردیر.

بو امثالین اخلاقیّه فواید معنویّه‌لریندن بیر چوخ یگانه و بیگانه‌لر مستفید اولماقدادیر. بیز آندان نه اوچون بهره‌مند اولمایاق؟

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 4

20. حاج میرزا حسن رشدیه

1 – 20. یاشایېشې

تقوالی عالیم آخوند ملّا مهدی تبریزی‌نین اۏغلو میرزا حسن، هجری 1267 – نجی ایلده فتحعلی‌شاه امری ایله اؤلدورولن صادق‌خان شقاقی‌نین نوه‌سی، ایمانلی و فضیلتلی قادین سارا خانېمدن، تبریزین چرانداب محلّه‌سینده دنیایا گؤز آچدې. آتاسې همین محلّه مسجدی‌نین پیشنمازې ایدی. او اؤز آتاسی، سونرا شهرین باشقا عالیملری یانېندا و مکتبلرینده تحصیل ائتدی. جوان ایکن، اؤزو محلّه‌سینده اوشاقلار اۆچۆن کیچیک بیر مکتب آچدې. بو مکتبده، محلّه‌ده باش وئرن بیر چۏخ اخلاق مسأله‌سی ایله علاقه‌دار ایشلره دخالت ائدیردی و رسمی دولت مأمورلاری کیمی، خلاف ایش گؤرنلرین قاباغېندا دایانېردی. اۏنا گؤره، محلّه اهلی اونو چوخ سئویر و اونا «میرزا» دئییردیلر.

2 – 20. مکتب آچماسې

میرزا حسن، 1298 – نجی ایلده قارداشې میرزا علی ایله بیرلیکده سوریه و شاماتا سفر ائتدی. همین ایلده بیروت شهرینده فرانسالېلارېن آچدېقلارې «کالج»ده درس اۏخودو، و یئنی درس شیوه‌لری ایله تانېش اولدو. ایکی ایل سۏنرا، ایروان شهرینده «رشدیه مسلمان مدرسه‌سی» تأسیس ائتدی و هـ. 1305 – نجی ایلده تبریزه گلیب «خیاوان» محلّه‌سینده همین آد آلتېندا بیر مدرسه قوردو. بو مدرسه، «شیخ‌الإسلام مسجدی» یانېندا ایدی و میرزا حسین واعظ کیمی تبریزین او زامانکی بؤیۆک عالیملری اۏرادا تدریس ائتمڲه دعوت اۏلونموشدو.

قارداشې میرزا علی ایسه «مقصودیه» محلّه‌سینده مکتب آچدې و سۏنرا بو مکتبی «تربیت» خیاوانېندا که «ملا کلبعلی» مسجدینه منتقل ائتدی.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 3

14. ظاهرةالملوک

صفویه دؤرونده آذربایجانېن غرب حصه‌لرینده یاشایان سروری آدلې عالیمیمیز ظاهرةالملوک آدلې اون بابدا بیر نثر درس کتابی یازېر. بیرینجی باب ایمان احکامېنا عائددیر و قالان دوققوز باب سیراسی ایله بئله‌دیر:

آللاها عبادت، آتا – آنایا حرمت، ار – آرواد حقوقی، اولادو اقربا حقلری، عدل و احسان حاققېندا، رعیت حقلری، دولت حقوقی، انسانېن مخلوقات آراسېندا یئری و آللاهېن احسان ائتدیڲی نعمتلره شکر.

بو کتابدان نمونه:

«ای عزیز! بیلکیم الله تعالی انسانی ایکی حقیقتدن خلق ائتدی، بیری صورت ظاهردیر، دیگری سیرت باطندیر، صورته خُلق دئرلر، سیرته خُلق دئرلر. بو ایکی حقیقتین فضیلتی و رذیلتی‌وار...»

بو درسلیک کتابی، شاهزاده‌لر و اعیان اوشاقلارېنا درس دئمه و اۏنلاری مملکتی اداره ائتمڲه حاضېرلاما اۆچۆن یازېلمېشدېر.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 2

کتاب امثال لقمان دومین متن درسی مرحوم میرزا حسن رشدیه است که در سال 1306 هـ. در تبریز چاپ سنگی شده است. این کتاب همراه آنادیلی و وطن دیلی از همو، در تاریخ کتاب‌های درسی ایران، از اهمیت خاصی برخوردار است. مؤلف در انتهای کتاب خطاب به دانش‌آموزان گفته است:

«به حول و قوّه‌ی خداوند تبارک و تعالی این کتاب به اتمام رسید. از شاگردان مکتب‌های شریفمان تمنّا دارم که مؤلف، معلمین و چاپ‌کنندگان این کتاب و نیز خطاط و کاتب آن را همیشه با دعای خیر یاد کنند. وَالسَّلام.»

ایکینجی بؤلوم

5. عتبةالحقایق

6 – نجی عصردن سۏنرا ایراندا تۆرکلرین درس کتابلارېنا عتبةالحقایق‌ده اضافه اۏلوندو.

عتبةالحقایق مؤلفی ادیب احمد بن محموددور. بو کتاب تماماً اخلاقی و تعلیمی بیر کتابدیر و ایران تۆرکلری آراسېندا صفویه زمانېنا دک تدریس اۏلونارمېش.

امیرعلیشیر نوائی اثرین مؤلفینی ادیب‌الأدبا و فاضل‌الفضلا آدلاندېرېر.

اثر 20 قصیده و غزل و 101 قوشا بئیتدن عبارتدیر و «درس کتابی» کیمی یازېلمېشدېر. اثر بئله باشلایېر:

ایلاهی اؤکوش حمد آیورمن سنا،

سنین رحمتیندن اومار من اۏنا.

سنین وارلېغېنا تانېقلېق وئریر،

جماد، جانوار، اوچقان، یوروین، ننا.

سۆمۆڲه ایلیگ تک، اره‌نه بیلیک،

اره‌ن‌گؤرکوسو اوس سۆمۆڲو ایلیک.

ادامه نوشته

اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 1

منبع:

میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.

1. ایلک ایشېقلار

تۆرکجه درس کتابلارې تاریخینی یازماق، ایندی بیر او قده‌رده آسان دڲیلدیر.چۆنکی بو ساحه‌ده هئچ بیر تحقیقی ایش گؤرۆلمه‌میشدیر. اۏنا گؤرده‌ده بو قېسا مقدمه‌ده بئله بیر ادعادا اۏلمادان، مدنیّت تاریخیمیزین بو قولونا اؤتری بیر نظر سالېرېق.

ایران تۆرکلری آراسیندا، درس اۏخوما و اوشاق تعلیم ائتمه سنّتی‌نین یئددی مین ایللیک تاریخی واردېر. آذربایجانېن مختلف یئرلرینده کشف اولونان ماغارالار و یئر آلتی «درس یئرلری» بونا آیدین بیر ثبوتدور. ایران تۆرکلری، یازې اختراع ائتدیلدیکدن سۏنرا، درس اۏخوما و اوشاقلارا یازی اؤیرتمه جلسه‌لرینی یئر آلتی تالارلاردا تشکیل ائدیردیلر. آذربایجانېن بیر چۏخ یئرلرینده تاپېلان بو تالار و ماغارالاردا، پالچېق و یا داش اۆزه‌رینده حک اۏلان درس لوحه‌لری، تالاردا سقف یا تاواندان آسلانارمېش. بعضی ماغارالاردا ایسه، داش دیوارلاردا، اۏخوناجاق متنلر حک اۏلارمیش. وطنیمیزین بیر چۏخ تپه‌لرینده تاپېلان اۏن یئددی یئر آلتی تالاردا یۆزلر داش و پالچېق لوحه‌لر کشف ائدیلمیشدیر.

یئر آلتې درس تالارلاری، عمومیّتله موضوع اساسیندا بؤلۆنۆرمۆن و اداره‌سی، سۏنرالار «جادوگر» آدلانان «کاهن»لر عهده‌سینه ایمیش و تۆرکلر اۏنلارا «قارا بئجان» و «گؤی بئچان» دئیرمیشلر.[1]

ادامه نوشته