اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 3
صفویه دؤرونده آذربایجانېن غرب حصه‌لرینده یاشایان سروری آدلې عالیمیمیز ظاهرةالملوک آدلې اون بابدا بیر نثر درس کتابی یازېر. بیرینجی باب ایمان احکامېنا عائددیر و قالان دوققوز باب سیراسی ایله بئله‌دیر:
آللاها عبادت، آتا – آنایا حرمت، ار – آرواد حقوقی، اولادو اقربا حقلری، عدل و احسان حاققېندا، رعیت حقلری، دولت حقوقی، انسانېن مخلوقات آراسېندا یئری و آللاهېن احسان ائتدیڲی نعمتلره شکر.
بو کتابدان نمونه:
«ای عزیز! بیلکیم الله تعالی انسانی ایکی حقیقتدن خلق ائتدی، بیری صورت ظاهردیر، دیگری سیرت باطندیر، صورته خُلق دئرلر، سیرته خُلق دئرلر. بو ایکی حقیقتین فضیلتی و رذیلتی‌وار...»
بو درسلیک کتابی، شاهزاده‌لر و اعیان اوشاقلارېنا درس دئمه و اۏنلاری مملکتی اداره ائتمڲه حاضېرلاما اۆچۆن یازېلمېشدېر.
15. انوارالعاشقین
همین عصرده انوارالعاشقین کتابینی آذربایجانلی بیر عالیم یازېر اۏنون آدې احمد بن محمد بئجان اردبیلی‌دیر (بئجانلار). الده اولان الیازماسی 967 هـ. ایلینده استنساخ ائدیلمیشدیر. بونلار ایکی قارداش اۏلموشلار، هر ایکیسی‌ده معلم. بیریسی نظم و دیگری نثر اثری یازمیشدیر. اردبیللی عالیم مقدمه‌ده تأکید ائدیر که بو کتابی مکتبلرده اوخونما اۆچۆن یازمیشدیر.
مقدمه‌دن نمونه:
«ای طالب ابرارِ الهی! بو کتاب عظیم و خطاب کریمی جمع ائیلین محمد ولدی احمد بئجاندیر. حق تعالی رحمت ائتسین آناکیم جمیع عالمین علمینی بوندا درج ائله‌دی، بونون اوزرینه کیم عارفلرین غایتی و واصل‌لرین نهایتی‌دیر. اول قارېنداشېم عالیم و عارف، کامل و فاضل، تانرې‌نېن خاصی، ارنلر سروری‌نین کتابی دخی متعلم‌لره تعلیم اۏلونسون و عالملرده اوخونسون دئیه دوزلتدی تۆرکی دیلینده یازدې تابیزیم ائلین قوومی انوار علم تعلیمیندن فایده گؤرسونلر.»
16. محیی گلشنی درسلیک‌لری
هجری 11 – نجی عصرده تبریزده بؤیوک بیر عالیم و دیلچی ظهور ائدیر و زاویه‌لرده تدریس ائتمه اۆچۆن بیر نئچه در کتابی یازېر. حتی او، «بالی بیلن» آدلی بیر دیل‌ده اختراع ائدیر. اونون آدی «محیی گلشنی»دیر. اوندان ایندیه کیمی 30 تورکجه و 10 فارسجا یا عربجه کتابی بیزه گلیب چاتمیشدیر. درس کیتابلارې آراسېندان:
سارېق.
اخلاق کبیر.
نفحات‌الاسحار.
اسماءالحسنی.
مناقب گلشنی.
قېرخ حدیث.
اثرلرینی آد آپارماق اۏلار.
او، شاه طهماسب زامانی یاشایېردی. مکتبلرده تدریس اۆچۆن یازدیغی «بالی بیلن دیلی» و اونون اختراسی حاققیندا دئیر:
دخی بیر مستقل دیل قیلدیم ایجاد،
بیر آدم قیلماق اۏلماز اؤیله بنیاد.
ائدیب آمیخته تۆرکی، فارسی هم،
عرب اوسلوبو اۆزره اۏلدو محکم.
اۏلوب بالی بیلن نام اۏل لسانه،
مرتّب اۏلدو اول فنّ یگانه.
اثر 8 بؤلومدۆر:
امثله.
امثلةالبناء.
صرف و نحو.
حروف.
اعداد.
مصادر.
لغت.
اصطلاحات.
مقدمه‌ده دئییرکه دیل بیرلیڲی، دین بیر لیڲیندن ناشی اۏلور و بو دیل، مسلمانلار اۆچۆن یازېلېبدېر که دیل آیرېلېغې آرادان قالدېرېلسېن.
قید ائتمک لازمدېر که محیی گلشنی‌دن سۏنرا، باشقالارېدا دیل اختراعی ائتمک فیکرینه دۆشمۆشلر. او جمله‌دن دکتر زمانهوفون اختراع ائتدیڲی «اسپرانتو» دیلینی مثال گتیرمک اۏلار. و لاکن محیی گلشنی‌نین اختراع ائتدیڲی دیلین بیزیم اۆچۆن مهم خصوصیّتلری واردېر. او جمله‌دن:
مخترع، اسلام و مسلمانلارېن بیرلیک و وحدتی آرزوسو ایله بو دیله یارادمېشدېر.
دیل چۏخ مکمّل و گئنیش و عین حالدا نهایت درجه‌ده ساده یارانمېشدیر.
دیلی اختراع ائدن بیر تۆرک عالیمدیر.
دیلین نحو بؤلۆمۆ تۆرکجه‌دن و صرف بؤلۆمۆ، تۆرکجه، عربجه و فارسجادان آلېنمېشدېر.
17. گلزار باهار
مُحیی گلشنی‌دن میرزا حسن رشدیه‌یه قده‌ر اۆچ یۆز ایل زمان فاصله‌سی واردېر. بو اوزون زماندا، البته که ایراندا، یۆزلر تۆرکجه یئنی درس کتابلارې تألیف اۏلونموشدور. بو اثرلردن آد آپارماق و اۏنلارې تحلیل ائتمڲه گئنیش بیر فرصت لازمدیر و بو قېسا مقدمه‌ده مطلب حقّی ادا اۏلونماز. اودور که بیز اۆچ یۆز ایل آتلایېرېق و یالنېز، رشدیه‌نی معرفی ائتمکدن قاباق حاج سید عظیم شیروانی‌نین گلزار باهار اثرینه‌ده قېساجه اشاره ائدیریک.
حاج سید عظیم شیروانی ئوز هم شهریسی خاقانی شیروانی کیمی، ایران ادبیاتېندا بؤیۆک و قالېجې آذ قازانمېشدېر. اۆسته‌لیک او، همده درین دیندار و عارف بیر شاعر ایدی. اۏنون اثرلری آراسېندا بیر «درس» کیتابې‌دا واردېر. بو کتابین آدی گلزار باهار‌دېر و کئچن عصرده مکتبلرده و مسجدلرده اوخونوردو. بو کتابدان بیر نئچه داش باسماسی موجوددور که بیریسی‌ده تبریز شهرینه عائددیر.
گلزار بهاردا یۆزه یاخېن کیچیک حکایه‌لر واردیر. حکایه‌لر مختلف یئرلردن سئچیلیب حتّی گلستان، بوستان و پریشان کیمی فارسجا کتابلاردان‌دا استفاده اۏلونوبدور.
گلزار باهار درسلیڲی حکایه‌لریندن نمونه
بیر نفر اهل حال ائدیبدی سؤال،
مرتضی‌دن که: ای سپهر کمال!
ندیر علمِ نجومده رأیین؟
وارمی تأثیری زهره و آیین؟
حضرت علی (ع) جواب وئریر:
معنی‌سیز علم یوخدور عالمده،
نوردور علم، قلب آدمده.
اولدوزا آند ایچیبدی بارخدا،
گؤرکه والنّجمده نه‌دیر معنا.
همین کتابین سونوندا سید عظیم یاردیمچی درس کیمی عبید زاکانی‌نین سیچان و پیشیک کتابی‌نین ترجمه‌سینی‌ده وئریبدیر.
بو درس کتابی بئله باشلاییر:
دیباچه طراز فن تعلیم،
بو نامه‌نی بؤیله ائتدی ترقیم.
دل مائل حالت جنون‌دور،
شائق به علوم و ذوفنوندور.
حاج سید عظیم شیروانی، کتابنی باشدان آیاغا اوغلو «جعفر» خطاب ائدیر. مثلاً:
جعفر! ای سبطِ حیدرِ کرّار!
مردلیک شیوه‌سینده اول هشیار.
و یا:
جعفر! ای راحت روان پدر!
گل خوش ای عطر گلستانِ پدر!
و یا:
ای اۏغول! اۏلما خلق‌آرا نمّام،
اۏلدو نمّام کیمسه ذاتی حرام.
و یا:
ای اۏغول! قېلما اهل علمی ضعیف،
بیل بو علم نجومی، علم شریف.
سید عظیمین اساس پئشه‌سی مکتبدارلېق ایدی. او، میرزا حسن رشدیه‌نین یئنی اصول ایله آچدېغی مدرسه‌لره بنزه‌ر مکتب آچمېشدېر.
اۏدا رشدیه کیمی اؤز مکتبینده درس وئرمه درسلیڲی‌نی‌ده اؤزۆ یازمېشدېر.
«مرحومون ترتیب ائتدیگی کیتابچادان، بیر نوسخه‌سی اؤز دستخطی ایله یازیلمیشدیر... بو مجموعه أوچ دفتردن عیبارتدیر:
اوّلینجی دفترده یازیلیبدیر: شیخ سعدی‌نین گۆلۆستان و بوستان کیتابلاریندان و بعضی حکمانین اثرلریندن، ساده و آچیق تۆرک دیلینه ترجومه اولونموش نصیحت‌آمیز حکایه‌لر.
ایکینجی دفترده همچنین بو قیسم حکایه‌لردن و 51 اؤیود و نصیحت‌لردن عمله گلیر.
اوچونجو دفترین مندرجاتی نظم ایله یازیلمیش اخلاق و اطوارا دائر تمثیللردن عیبادتدیر. بونلاردان علاوه، بیر پارچا خیرداجا مضحکه‌لر و گولمه‌لی حکایه همین دفترده یازیلمیشدیر کی اونلارین حیصّه‌سی و نتیجه‌ی کلامی دوروست و صحیح ایسه‌ده، اؤزلری تعلیم ایچون یاراماز. بو مضحکه‌لردن و گولمه‌لی حکایه‌لردن باشقا، اوچونجو دفترده بیر نئچه گؤزل غزل... و بیر پارا قیطعه‌لر و روباعیات یازیلمیشدیر.»
18. ربیع‌الأطفال
ربیع‌الأطفال، ربع‌الأطفال و گلزار باهار آدلاری ایله‌ده تانینان حکایات منظوم کیتابی، اصلینده گنجلره و مکتب یئنی یئتمه‌لری اۆچۆن یازیلمیشدیر. شاعریر بورادا اغلب حکایه‌لری اوغلو جعفره خیطاب ائتمیشدیر. میثال اۆچۆن:
جعفر! ای ساده‌لوح و پاک‌ضمیر!
بیل کی واردیر زماندا چوخ تزویر.
سوره‌ی یوسف ایچره، مکر زنان،
اوخوسان، ای اوغول اولوبدو بیان ...
بو کیتابین حکایه‌لرینی جامع‌التّمثیل، کلیله و دمنه، گۆلۆستان سعدی و باشقا ادبی قایناقلاردان آلمیشدیر.
19. سیچان و پیشیک
سیّد عظیم، عبید زاکانی‌نین موش و گربه آدلې اثری اساسیندا بو منظومه‌نی یازمیشدیر.
سیچان و پیشیک کیتابینی بئله باشلاییر:
حمد اولا اول خالیقه صوبح و مسا،
کیم یئتیریب فئیضی جاهانا صفا.
جومله‌ی مخلوقا وئریب جانلار،
حاضیر ائدیب نعمتِ الوانلار.
هر نه هوادا او کی پرواز ائده‌ر،
پر آچیبان قدرتین ابراز ائده‌ر.
ایکی قانادا ایله اوچان طئیرلر،
یئرده گزه‌ن دابّه‌لر، غئیرلر.
ایکی آیاق یاکی اولا دؤرد آیاق،
باده‌ی قدرتدن ایچیبدیر ایاق...
...
نقل ائله‌ییم من سنه بیر داستان،
فارسی ایله نظم ائله‌ییب باستان!
تۆرکی ایله من اونو تحریر ائدیم،
کؤنلونو شاد ائت، سنه تقریر ائدیم.
بیرجه قولاق وئر بئله داوایا سن،
ائیله نظر شورش و غوغایا سن.
بیل کی نه سلطان نه خانین جنگیدیر،
بیر پیشیک ایله سیچانین جنگیدیر!...
بسم الله الرحمن الرحیم