20. حاج میرزا حسن رشدیه

1 – 20. یاشایېشې

تقوالی عالیم آخوند ملّا مهدی تبریزی‌نین اۏغلو میرزا حسن، هجری 1267 – نجی ایلده فتحعلی‌شاه امری ایله اؤلدورولن صادق‌خان شقاقی‌نین نوه‌سی، ایمانلی و فضیلتلی قادین سارا خانېمدن، تبریزین چرانداب محلّه‌سینده دنیایا گؤز آچدې. آتاسې همین محلّه مسجدی‌نین پیشنمازې ایدی. او اؤز آتاسی، سونرا شهرین باشقا عالیملری یانېندا و مکتبلرینده تحصیل ائتدی. جوان ایکن، اؤزو محلّه‌سینده اوشاقلار اۆچۆن کیچیک بیر مکتب آچدې. بو مکتبده، محلّه‌ده باش وئرن بیر چۏخ اخلاق مسأله‌سی ایله علاقه‌دار ایشلره دخالت ائدیردی و رسمی دولت مأمورلاری کیمی، خلاف ایش گؤرنلرین قاباغېندا دایانېردی. اۏنا گؤره، محلّه اهلی اونو چوخ سئویر و اونا «میرزا» دئییردیلر.

2 – 20. مکتب آچماسې

میرزا حسن، 1298 – نجی ایلده قارداشې میرزا علی ایله بیرلیکده سوریه و شاماتا سفر ائتدی. همین ایلده بیروت شهرینده فرانسالېلارېن آچدېقلارې «کالج»ده درس اۏخودو، و یئنی درس شیوه‌لری ایله تانېش اولدو. ایکی ایل سۏنرا، ایروان شهرینده «رشدیه مسلمان مدرسه‌سی» تأسیس ائتدی و هـ. 1305 – نجی ایلده تبریزه گلیب «خیاوان» محلّه‌سینده همین آد آلتېندا بیر مدرسه قوردو. بو مدرسه، «شیخ‌الإسلام مسجدی» یانېندا ایدی و میرزا حسین واعظ کیمی تبریزین او زامانکی بؤیۆک عالیملری اۏرادا تدریس ائتمڲه دعوت اۏلونموشدو.

قارداشې میرزا علی ایسه «مقصودیه» محلّه‌سینده مکتب آچدې و سۏنرا بو مکتبی «تربیت» خیاوانېندا که «ملا کلبعلی» مسجدینه منتقل ائتدی.

3- 20. درس برنامه‌سی.

حاج میرزا حسن، اؤز مدرسه‌سینی «رشدیه» آدلاندیردیغی ایچون، همین آد ایله تانیندی. او، رشدیه مدرسه‌سی و قارداشې‌نین مکتبی‌نین درس برنامه‌لرینی تبریز روحانیلری‌نین امضاسینا چاتدېرمېشدې. تبریزده آچدېغې مدرسه، گون به گون توسعه تاپدی و اۏن ایل دوام ائتدی. بو مدرسه‌نین آلتې ایللیک و یا آلتې دؤنملیک برنامه‌سی بئله ایدی:

بیرینجی دؤنم «تجهیزیه» آدلانېردې. بو دؤنمده «آنادیلی» و «تسهیل‌التعلیم» کتابلارې تدریس اۏلونوردو.

ایکینجی دؤنم «اعدادیه» آدلانېردې. بو دؤنمده «وطن دیلی» و «قرآن – جزء عمه» و «گلستان سعدی» کتابلارې تدریس اۏلونوردو.

اۆچۆنجۆ دؤنم «تهیه» آدلانېردې. بو دؤنمده «امثال لقمان»، «قرآن – چره‌که»، «اخلاق محسنی» و «کفایةالتعلیم» کتابلارې تدریس اۏلونوردو.

دؤردۆنجۆ دؤنم «ابتدائیه» آدلانېردې. بو دؤنمده «قرآن»، «انوار سهیلی»، «نهایةالتعلیم» و «تبصرةالصّرف» کتابلارې تدریس اۏلونوردو.

بئشینجی دؤنم «درجه‌ی اول» آدلانېرې. بو دؤنمده «قرآن – ختم»، «دروس النحویّه»، «تاریخ وصّاف» و «ارشادالحساب» کتابلارې تدریس اۏلونوردو.

آلتېنجې دؤنم «درجه‌ی ثانی» آدلانېرې. بو دؤنمده «تاریخ وصّاف» کتابی، «فرانسه» و «بدیع» تدریس اۏلونوردو.

4 – 20. تۆرکجه درس کتابلارې

حاج میرزا حسن رشدیه «آنادیلی» کتابینی هـ. 1305 – نجی ایلده و «وطن دیلی» ایله «امثال لقمان» کتابلارینی1306 – نجی ایلده تألیف ائتدی. بئله‌لیکله اۏنون مدرسه‌سینده تۆرکجه، فارسجا، عربجه و فرانسیزجا دیللری تدریس اۏلونوردو و بو دیللر واسطه‌سه ایله، جوانلار علمین مختلف ساحه‌لرینه ال تاپیردیلر. هـ. 1314 – نجو ایلده تبریز والیسی میرزا علی امین‌الدوله، اونون مدرسه‌سینده یۆز نفز محصّلین خرجینی اؤده‌مگی بۏینونا آلدې و مدرسه‌نی.

5 – 20. معارف آتاسې

دولت اۏرگانېنا چئویردی. بیر ایل سونرا، امین‌الدوله تهرانا گئتدیکدن سونرا، اۏنون مخالېفلری «رشدیه» مدرسه‌سینه حمله ائدیب، اۏرانی داغېتدېلار. بئله‌لیکله سیاسی اۏیونلارا دۆشن حاج میرزا حسن رشدیه 1315 – نجی ایلده تهرانا گئتدی. اۏرادا اونا «معارف آتاسی» لقبی وئردیلر و ...

6 – 20. اؤلومو

سونرالار، 1326 – نجی ایلده کلات قصبه‌سینه تبعید ائدیلدی و 1345 – نجی ایلده قم شهرینده یئرلشدی و همین شهرده مدرسه آچدی و نهایت هـ. قـ. 1363 – نجو ایلده قم شهرینده وفات ائتدی.

7 – 20. درسلیکلرین داش باسما اصولو ایله چاپی

رشدیه مدرسه‌سی‌نین تبریز خلقی طرفیندن گئنیش و حرارتلی استقبال اولماغی‌نین اساسی سببی، بو مدرسه‌ده تۆرکجه‌میزه اهمیت وئرمک و بو دیله سایغې بسله‌مک ایدی. حاج میرزا حسن رشدیه، یازدېغې «آنادیلی» و «وطن دیلی» کتابلارېنې، داش باسماسې اصولی ایله چاپ ائتدیرمکدن قاباق، بیر و یا ایکی ایل مدّتینجه اؤز الی ایله گؤزل نستعلیق خطّی ایله بیر نئچه نسخه‌ده استنساخ ائدیب معلّملر آراسېندا داغېدېردې. ایندی‌ده تبریز‌لی قدیم عائله‌لرین ائولرینده همین نسخه‌لردن نمونه‌لر ساخلانېلېر. سۏنرالار، همین اۆچ کتابی داش باسماسې طریقی ایله چاپ ائتدیره بیلن حاج میرزا حسن رشدیه، اۏنلاری تهران و قم شهرلرینده آچدېغې مدرسه‌لرده‌ده تدریس ائتدیریردی.

8 – 20. امثال لقمان

بورادا، بیز، بو کتابلار آراسېندان «امثال لقمان» کتابېنې یئنی‌دن نشر ائدیریک. همین کتاب، قاجار دؤورونده دیلیمیزده یازیلان سون درس کتابی کیمی دگلندیریلمکده‌دیر.

رشدیه بو کتابده 29 تمثیل (fable) ترجمه ائتمیش و بعضی تمثیللره قېسسا شرح‌ده یازمېشدېر. اۆچ تمثیلی ایسه، بیر داها نظمه چکمیشدیر. کتابین دیلی چۏخ ساده و و دانېشېق شیوه‌سینه یاخېن بیر اسلوب ایله یازېلمېشدیر. کتابین اوّلینه «درسه باشلاما دعاسی» و سونونا «ختم دعاسی»نی‌دا آرتېرمېشدېر. همین دعالارېن تۆرکجه چئویریسینی‌ده وئرمیشدیر.

9 – 20. اثرین نشره حاضرلانماسې

اثری نشره حاضیرلاما ایچون، مرحوم رشدیه‌نین تبریز شیوه‌سینه اساسلانان اۆزونه خاص املاء و حتی دیل بیلگیسی قایدالارېنې ساخلاماغا چالېشدېغېم حالدا، تۆرکجه‌میزین سس بیلیم تمللرینه رعایت ائتمڲی، املاءدا اساس سایدېم. آرتیردېغېم سؤز و یا اکلری ایسه ایکی آیراچ [] ایچینه آلدیم. کیتابین سونونا بعضی سؤزجوکلرین ایضاحی و متنده ایشلنن آتالار سؤزلری‌نین سیاهه‌سینی‌ده آرتېردېم.

رشدیه‌نین یازدېغې اۆچ تۆرکجه درسلیک، ایراندا «درسلیک یازما تاریخی» مبحثینده چۏخ اهمیت داشیان بیر بحثه چئوریله بیلر. اۏنون درسلیک‌لرینی سۏنرالار حاج عبدالرحیم نجارزاده تبریزی (طالبوف)، حسین کاظم‌زاده ایرانشهر، سید مهدی اعتماد، علی فطرت، محمدعلی صفوت و باشقالارې تعقیب ائتدیلر. تۆرکجه درسلیک یازما، ایراندا بیر سنّت و عنعنه ایدی و سؤز یۏخ که بو درسلیک‌لر، ایرانېن بیر چۏخ شهرلرینده خصوصیله آذربایجاندا و قافقازدا، حتّی نجف، کربلا، موصل، اردبیل و کرکوک ایالتلرینده تدریس اۏلونوردو. الله اۏنون روحون شاد ائله‌سین.

10 – 20. لقمان کیمدیر

لقمان بن عاد حکمتلی سؤزلر سؤیلمه‌سی ایله مشهور اۏلدوغوندان، «لقمان حکیم» آدی ایله‌ده معروفدور. بیر روایته گؤره، لقماندان نبوت ایله حکمتدن بیرینی سئچمه‌سی ایسته‌ تینجه، حکمتی ترجیح ائتمیش‌دیر و نبوت داوود (ع) اۆچۆن تعیین اۏلونموشدور.[1]

قرآن کریمین مکّه‌ده نازل اۏلان 31 – نجی سوره‌سی «لقمان سوره‌سی» آدلانېر.

لقمانېن عرب جاهلیه شعرینده افسانه لشدیریلمیش شخصیتی سبب اۏلموشدور کی چۏخلو حکمتلی سؤز، تمثیل و کچیک حکایه‌لر اۏنا نسبت وئریلسین.

لقمانېن حکمته منسوب اۏلماسېنا قرآن کریمده تأکید واردیر. قَولُه تعالی: وَ لَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ.[2] بعضی روایتلره گؤره اۏ مین ایل عُمر ائله‌میش و 400000 حکمتلی کلمه یادگار قۏیموشدور. تاریخی قایناقلاردا بئله بیر روایت وارکی:

حضرت داوود علیه‌السلامین پیغمبر لیڲی‌نین 13 – نجی ایلینده الله تعالی، لقمانا حکمت عطا بویوردو. بیرگۆن لقمان داووددون یانېنا گئدکن، گؤردۆکی او دمیر ایله ایشله‌ییر. دمیر اۏنون الینده موم کیمی ایدی. اۏنون نه ایش گؤرمّڲی‌نی بیلمه‌دی و لاکن حکمته گؤره سؤال ائتمگی واجب بیلمه‌دی و صبر ائله‌دی داوودون ایشی قورتاردی و دۆزه‌لتدیگی درهی گئیدی و دئدی:

هَذا جَیدٌ لِلْحَرب

و لقمان دئدی:

«الصّمتُ حُکمٌ و قَلیلٌ فاعِلُه.

یعنی: سویغونلوق  حکمتدیر و آز اۏنا عمل ائدیرلر.»

مولوی رومی همین حکایه‌نی بئله نظمه چکمیشدیر:

رفت لقمان سوی داوود از صفا،

دید کو می‌کرد ز آهن حلقه‌ها.

جمله را با همدگر در می‌فکند،

ز آهن و پولاد آن شاه بلند.

صنعت زرّاد او کم دیده بود،

در عجب می‌ماند و وسواسش فزود.

کاین چه شاید بود واپرسم از او،

که چه می‌سازی ز حلقه تو به تو؟

باز با خود گفت صبر اولی‌تر است،

صبر با مقصود زوتر رهبر است.

چون نپرسی زودتر کشفت شود،

مرغ صبر از جمله پرّان‌تر شود.

ور بپرسی دیرتر حاصل شود،

سهل از بی‌صبریت مشکل شود.

چون که لقمان تن بزد اندر زمان،

شد تمام از صنعت داوود آن.

پس زره سازید و درپوشید او،

پیش لقمان حکیم صبرخو.

گفت این نیکو لباس است ای فتی!

بر مصاف و جنگ دفع زخم را.

گفت لقمان صبر هم نیکو دمی است،

کو پناه و دافع هر جا همی است.

صبر را با حق قرین کرد ای فلان!

آخر وَالْعَصر را آگه بخوان!

صد هزاران کیمیا حق آفرید.

کیمیایی همچو صبر آدم ندید.

 

لقمان حکیمین اۏغلونا وصیّت‌لری، اؤیۆدلری، حکمتلی سؤزلری، اۏنونلا علاقه‌دار نقل اۏلونان افسانه‌لره وس. عرب، تۆرک و فارس ادبیاتېندا، تصوّف و اخلاق کتابلارېندا راست گلمک اولار. صر اۆچ ادبیاتېن نصیحت‌نامه ادبی نوعلارېندا مستقل کتابلار موضوعو اۏلموشدور. حتی بیضلرینه پندنامه‌ی لقمان  آدی‌دا وئریلمیشدیر صد پند لقمان آدلی اثرلرده سووندور. فارسجا پندنامه‌ی لقمان حکیم جهت فرزند و تۆرکجه پندنامه‌ی لقمان حکیم عنوانلی منظوم اثرلرده واردېر.

لقمان، تۆرک ادبیاتی و فولکلوروندا حکیم، حاذق، طبیب کیمی لقبلر ایله تانېنېر. شفای لقمان، دوای لقمان، ید لقمان، یارا ساران لقمان و بو کیمی تعبیرلرده ادبیاتېمېزدا گؤرۆنمکده‌دیر.

بعضی روایتلرده لقمان، نبی صفتی ایله‌ده توصیف ائدیلمیشدیر مثال اۆچۆن آشاغېداکی بئیتده:

آواز بلند ایله دئمیش حضرت لقمان،

حکمتله تغنّی مرض عشقه دوادېر.

 

لقمان بیر طبیب کیمی آنېلماقدادېر،

بونا چۏخلو مثاللار تاپماق اۏلار:

 

بولمش کیمی‌وار ایسه هر قاندا، خدایا!

بیمار غم عشق، اۏنا لقمان باغېشلا!

*

حکمت اۏلور سؤزلری خسته‌دل اۏلانلارا،

علّت و امراضېنا مانعی لقمان اۏلور.

*

بو دردلی کؤنلۆمۆن لقمانی سنسن.

*

دردیمین لقمانی، گل یاواش، یاواش!

*

لقمانلار یارایا سارار درمانې،

ولاکن ساغالدار کرملر کانی.

*

لقمان چاره بیلمز دیل یاره سینه.

 

جهان طاسېندا معجون حیاتا سعی ائدیب لقمان،

چۆرۆتدۆ مایه‌ی عؤمرۆن مماتا بولمادې درمان.

 

مرض عشق دواسېن لب جاناندان سۏر،

یئری ای خسته کؤنۆل حکمتی لقماندان سۏر.

 

معرفت قدرینی عرفان آنلار،

حکمت نطمیمی لقمان آنلار.

 

بیردم جهالتا قالار، هئچ نسنه‌یی بیلمز اولار،

بیردم دالار حکمتلره، جالینوس و لقمان اولار.

فارس و تۆرک ادبیاتلارېندا بیر چۏخلو پندنامه‌ی لقمان حکیم منظومه‌لری‌ده واردېرکی اۏنون اۏغلو خطاب اۏلان اؤیودلری و نصیحت‌لرینی احتوا ائدیر.

1 – 10 – 20. لقمان و ازوپ

لقمان چۏخ جهتلی و افسانه‌دی بیر شخصیّت اۏلموشدور. اۏنا گؤره‌ده اۏنون شخصیّتی اسکی یوناندا یاشایان ازوپ ایله قارېشدېرېلمېشدېر.

بیلیریک کی لقمان بیر حبشی قارادری قول ایمیش.

یونانلې ازوپ Aesop، دا بير قول ايدی. او، فروگیالی سایېلېردی و «یادمون» یانېندا ایشله‌ییردی.

ازوپ، قولدار یادمونون امری ایله آزاد اۏلدوقدن سۏنرا، سفر چېخمېش و چۏخ یئرلری گزیب – دۏلانمېشدېر. او، اوشاقلاری تعلیم وئرمه اۆچۆن کیچیک – کیچیک حکایه‌لر یازمېشدېر.اۏنون حکایه‌لری‌نین جاذبه‌لی و معنالی اۏلدوغو اۆچۆن سقراط اۏنلاری نظمه چکیب شعرلرده یازمېشدېر. ازوپ میلاددان آلتې یۆز ایل اؤنجه یاشایېردی.

اۏرتا چاغلار بۏیونجا، لقمان جۆره – جۆره، قصه‌لرین قهرمانی اۏلموشدور و عربلر آراسېندا ازوپ حالېنا گلمیشدیر. اسلامی قایناقلاردا، اۏ قالېن دۏداقلی، گئنیش آیاقلی حبشی بیر قول کیمی توصیف ائدبلیر. همین توصیف‌ده ازوپو یادا سالیر.

اربابی‌نېن امری ایله بیر قۏیون کسیب اؤنجه ان یاخشې و سۏنرا ان پیس یئرینی گتیرمه‌سی مثلی، باشقا قوللارین اربابلارې‌نېن انجیریندن یئمه‌لری و لقمانی متمم، ائتمه‌لری ناغېلې کیمی مثللر، ازوپون تمثیللرینده موجوددور.

بو کیمی تمثیللره، جاهلیه دؤورۆ عرب ادبیاتېندا راست گلمک اۏلمور بوشلار اۏرتا چاغلاردا ازوپ حکایه‌لریندن آلېنمېش و لقمانا منسوب ائدیلمیشدیر. اۏرتا چاغ آوروپاسېندا لقمانا منسوب اولان امثال ایکی مجموعه‌ده نشر ائدیلمیش‌دیر.

بیرینجی‌سی «امثال لقمان الحکیم و بعض اقوال عرب»دیر. بو کتابی 1615 م. ایلینده توماس ارپینوس Thomas Erpenius طرفيندن لاتینجه‌یه ترجمه ائدیلمیشدیر. بیر باشقاسی «امثال لقمان‌الحکیم» آدلانېر. بو اثری‌ده جورج ویلهم فری‌تک Georg Wilhelm Freytag 1823 م. ايلينده بن Bonn شهرینده یئنه‌ده لاتین دیلینه چئویرمیشدیر.

بو درس کتابېندا وئریلن بۆتۆن حکمتلی سؤزلرو تمثیل‌لر، لقمانا عائد ائدیلمیشدیر. رشدیه کتابا یازدېغې مقدمه‌ده دئییرکی کتابی، عربجه‌دن ترجمه ائتمیشدیر و آرتېرېر:

«... بیر چۏخ شرق و غرب دیللرینه نقل و ترجمه قېلېنېب، بؤیۆک – کیچیک مکتبلرده، او جمله‌دن آوردپادا «السنه‌ی شرقیه» مکتبلرینده، شاگردلره آندان درس دئییرلر.»

سۏنرا، مقدمه‌ده «امثال لقمان» کتابېنا دنیادا اۏلان رغبتدن دانېشېر و یازېر:

«بو امثالېن اخلافیه فواید معنویه‌لریندن بیر چۏخ یگانه و بیگانه‌لر مستفید اۏلماقدادېر. بیز، آندان نه اۆچۆن بهره‌مند اۏلمایاق؟»

دکتر حسین محمدزاده صدیق

تهران – 1388


[1] قرآن، 60/ 14.

[2] قرآن، 31 / 12.