اسکی تورکجه درسلیکلر و رشدیه‌نین «تمثیلات لقمان» کیتابی- 1
منبع:
میرزا حسن رشدیه، تمثیلات لقمان، تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق، تهران، تکدرخت، ۱۳۸۸.
تۆرکجه درس کتابلارې تاریخینی یازماق، ایندی بیر او قده‌رده آسان دڲیلدیر.چۆنکی بو ساحه‌ده هئچ بیر تحقیقی ایش گؤرۆلمه‌میشدیر. اۏنا گؤرده‌ده بو قېسا مقدمه‌ده بئله بیر ادعادا اۏلمادان، مدنیّت تاریخیمیزین بو قولونا اؤتری بیر نظر سالېرېق.
ایران تۆرکلری آراسیندا، درس اۏخوما و اوشاق تعلیم ائتمه سنّتی‌نین یئددی مین ایللیک تاریخی واردېر. آذربایجانېن مختلف یئرلرینده کشف اولونان ماغارالار و یئر آلتی «درس یئرلری» بونا آیدین بیر ثبوتدور. ایران تۆرکلری، یازې اختراع ائتدیلدیکدن سۏنرا، درس اۏخوما و اوشاقلارا یازی اؤیرتمه جلسه‌لرینی یئر آلتی تالارلاردا تشکیل ائدیردیلر. آذربایجانېن بیر چۏخ یئرلرینده تاپېلان بو تالار و ماغارالاردا، پالچېق و یا داش اۆزه‌رینده حک اۏلان درس لوحه‌لری، تالاردا سقف یا تاواندان آسلانارمېش. بعضی ماغارالاردا ایسه، داش دیوارلاردا، اۏخوناجاق متنلر حک اۏلارمیش. وطنیمیزین بیر چۏخ تپه‌لرینده تاپېلان اۏن یئددی یئر آلتی تالاردا یۆزلر داش و پالچېق لوحه‌لر کشف ائدیلمیشدیر.
یئر آلتې درس تالارلاری، عمومیّتله موضوع اساسیندا بؤلۆنۆرمۆن و اداره‌سی، سۏنرالار «جادوگر» آدلانان «کاهن»لر عهده‌سینه ایمیش و تۆرکلر اۏنلارا «قارا بئجان» و «گؤی بئچان» دئیرمیشلر.[1]
بو درسخانالاردا، گؤی تانرې عبادتی رسملری، اۆستۆ اؤرتۆلۆ گیزلی عالملردن روحلار و توتملر چاغېر دبلری، اسرارانگیز دنیالاردان بشر بشر معیشتی و دنیا سعادتی اۆچۆن یاردېم ایستمه دعالاری و داش یۏنما و یازی یازما ایشلر اؤیره‌دیلیردی.
داش یۏنما و یازې یازما ایشلر، تالارلاردان ائشیکده و دوزنگاهلېقاردا اؤیره‌دیلیر و لاکین نظری مسأله‌لر و گیزلی دنیالار ایله علاقه ساخلاما و بو ایشلر اۆچۆن متن اۏخوما و تکرار ائتمه ایشلری تالارلارین ایچینده و یئر آلتیندا کئچیردی.
بعضاً داش یۏنما و یازې حک ائتمه قابلیّتینه مالک اۏلان «بیلگه»لر، آنېت و یازېت یازما و کتیبه‌لر یۏنما اۆچۆن، قۏنشو ائللر طرفینده‌ده اجیر اولوردولار. ایندی الیمیزده اۏلان 53 «گؤی تۆرک» آبیده‌لرینده بو مسأله‌لره صراحتله اشاره اۏلموشدور. اۏنلاری 1893 م. ایلینده تامسن Thomsen و سونرا رادلف Radloff اوخوموشلار. همین کتیبه‌لر 38 حرفلی «گؤی تۆرک الفباسی» ایله یازیلمیشدیر. بو حرفلر آراسېندان 2 – سی جۆت سسلی، 8 – ی سسلی و 28 – ی سس سیز حرفلردن قورولوردو.[2]
2. گؤن یازی درسلیک‌لری
1904 نجو ایلدن باشلایاراق تورفان چؤللرینده اویغورجا عیسوی و مانوی متینلر تاپېلمېشدېر. همین وادیده موتوق آدلې بیرکند یانېندا موتوق صومعه‌سی کشف ائدیلمیشدیر. بو صومعه‌یه باغلی بیر مدرسه بیناسېندا اویغورلارین تۆرکجه درس کتابلاری‌دا کشف ائدیلمیشدیر. بونلارېن ان اؤنملیسی «بودا» دینینده اۏلان اویغور تۆرکلری‌نین «بیلگه‌رکان» اثریدیر.
بو اثر بیر یۆکۆنج Yükünc و 28 اؤلوش Ölüş دور. «یۆکۆنج» مقدمه دئمک و «اؤلوش» بؤلوم یئرینه ایشله‌نیر.
«بیلگه بورکان» بیر درس کتابی کیمی اوخونورموش. بو کتابدان همین صومعه و اطرافیندا چۏخلو اویغور الفباسی ایله الیازماسی تاپېلمیشدیر.
دکتر شناسی تکین، ارضرومدا 1960- نجی ایلده بو درسلیڲین تنقیدی متنی‌نی نشر ائتدی.
ایندی الده مینلر اویغورجا «گؤن یازی» واردیر که اویغورشناسلار طرفیندن اینجه‌له‌نیر. بو گؤن یازېلارېن ساخلانېلان یئرینه تاغار Tağar دئییلیردی. تاغار کلمه‌سی: توربا، هیبه، چانتا، داغارجېق و خورجون معناسېندادېر. تاغارلاردا ساخلانېلان گؤن یازېلارېن آدې ایسه «تاقباس» و «باستاق» ایدی. بو ایکی کلمه‌نین باشقا حصه‌سی ایسه «باسماق» مصدری‌نین کؤکۆدور. بو مصدر: ازمک، تضییق ائتمک و حک ائتمک و نقر ائتمک آنلامېندادېر. گؤن یازېلاردان ترتیب ائدیلن کتاب مجموعه‌لرینه «باستاق» دئییلیردی. سونرالار ایراندا یاشایان تۆرک اولمایان قبیله‌لر، بو کلمه‌نی پوستاک، آپوستاک، آپوستاغ، آوستاغ، آوستا و ... تلفظ ائتدیلر و حال حاضېردا زرتشتی‌لرین دینی کتابلاری بئله آدلانېر.
3. اسلامیت دؤرو
حضرت پیغمبر مکّه‌دن مدینه‌یه هجرت ائتدیکدن سونرا، مسجد هم عبادت، هم مهم مسأله‌لر اۆچۆن مشورت مرکزی و همده تعلیم و تربیه یئرینه چئوریلدی. مسجدلرده پیغمیر زامانېندا تعلیم حلقه‌لری قورولوردو و حضرت پیغمبر اؤزۆده بعضا بو حلقه‌لرده اشتراک ائدیردی. صحابه و تابعین مسجدلرده درس دئیردیلر. هفته‌ده بیرگون‌ده خانېملار مسجدلره یېغېلېب علم کسب ائدردیلر.
تۆرکلرده ایراندا اسلامی یایماغا باشلادېقدان سۏنرا بوتون داغېنېق مکتب خانالارې یاواش – یاواش مسجدلره منتقل ائتدیلر. و مسجدلرده مکتبلر قوردولار. گۆن به گۆن قوّتلندیریلن مسلمانلار بیر طرفدن مجوسی قیاملارې یاتیردا بیلدیلر و باشقا طرفدن، سامانیلر دؤرۆنده قرآن مجیدین تۆرکچه چئویری و تفسیرینه باشلادېلار و نهج‌الفرادیس (= سیر نبویه) و قوتادغو بیلیغ کیمی اثرلر یاراتماغا باشلادېلار.
بو دؤرده یارادېلان مکتبلرده، درس مشق ائتمه اۆچۆن، داش یا پالچېق لوحه و یاگؤن یۏخ، بلکه حاضېرلانمېش سۆمۆک لوحه‌لریندن استفاده اۏلونوردو.
تۆرکلر اسلامیّتدن سۏنرا، درس اۏخوما اصولونو تمامیله دڲېشدېلر. حتی درس اۏخوما اصطلاحلاری:
«کتاب، مکتب، لوح، مداد، قلم»
کیمی، هامېسېنې قرآندان آلدیلار. قرآن خطّینی‌ده قبول ائتدیلر. مدرسه‌لرده هر شیئدن اول اوشاقلارا قرآن اؤیره‌دیردیلر و بونون اۆچۆن الفبا کتابلارې یازماغېنا باشلادېلار. بو کتابلارېن ان مهمی دیوان لغات‌الترک (تألیف 466 هـ.) ایدی. و اونونلا برابر، آشاغیداکی کیتابلاردا تدریس اولونوردو:
1. الإدراک للسان الأتراک
2. بُلغةالمشتاق فی لغةالترک و الفقجاق
3. التحفةالزکیه فی لغةالترکیه
4. الدرّة المضیئه فی لغةالترکیه
5. مقدّمةالأدب زمخشری
6. الذرور الذهبیه فی لغةالترکیه
بو کتابلار مکتبلرده قرآندان قاباق، قرآن مجیده حاضېرلېق کیمی اۏخونوردو، قرآن اؤیره‌دیلدیکدن سونرا نهج‌الفرادیس و قوتادغو بیلیغ رسمی مکتب کتابلارې کیمی درس وئریلیردی.
4. قوتادغو بیلیغ
قوتادغو بیلیغ مثنوی‌سی‌نین مؤلفی بو اثری 50 یاشیندا ایکن 462 هـ. ایلینده قۏشموشدور. مؤلفی‌نین آدی یوسف خاص حاجب‌دیر. او ابوعلی سینا کیمی بیر شخصیت ایدی. اۏنون بو تۆرکجه اثری 6645 بیت‌دیر. مثنوی قورماسېندا، 3 قصیده و 173 قوشا بئیت ایله برابر یازېلمېشدېر. اثر ناغېل‌دیر و ناغېلېن دؤرد قهرمانی واردېر که هر بیری بیر تجریدی اؤزه‌للیگی تمثیل ائدیر:
گۆن‌دو غدۏ – عدالت،
ی‌دۏلدو – دولت،
اؤغدۏلموش – عقل،
اودغورموش – قناعت.
قوتادغو بیلیغ اثرینده تۆرکجه درس کتابلارینادا اشاره اولونور.
تۆرکجه متنلری و کتابلاری قوتادغو بیلیغ بئله بؤلور:
آوېچغا سؤزۆ = پیغمبرلر و قوجالار سؤزۆ.
بیلیگلیگ سؤزۆ = عالیملر و دانشمندلر سؤزۆ.
اوزانلیق سؤزۆ = شاعرلر سؤزۆ.
و بو کتابلارې احتوا ائدن دربار کتابخانالارېندان استفاده ائتمه‌ڲینی سؤیله‌ییر. قوتادغو بیلیغ بئله باشلاییر:
بایات آدې ایله سؤزه باشلادېم،
تؤرده‌دن، یارادان، کؤچورن ایدیم.
اؤکوش اؤغدو بیرله تومن مین ثنا،
اۏغان بیر بایاتا آنا یۏخ فنا.
یاغیز یئر، یاشیل گؤی، گون آی ایله تۆن،
تؤروتدوخلایق اؤد – اؤدلک بوگۆن.
اثرین اوشاقلارا نصیحتلریندن نمونه‌لر
اولوغ بولدون ارسه کیچیک توت کؤنۆل،
اولوغکا کیچیکلیک یاراشېر اۏغول.
بیلیکلیک[3] سؤزۆ یئره سوتک بولور[4]،
آقېتسا سویون یئرده نعمت بولور.
بور ایچمه گۆناها قاتېلما حذر،
بو ایکی چېغایلېق دۏنونو گئده‌ر.
وفایا وفا اول کیشی‌لیک حقی،
وفا قېل کیشی اول، آدېنې بؤیۆت.
[1] بیلیندیڲی کیمی بورادا گئدن «قارا» و «گؤی» سؤزلری رنگ معناسې داشېمېر. اولو و بؤیۆک معناسېندادېر. نئجه که «گؤی مسجد» و قارامجموعه» سؤزلرینده‌ده همین معنالاردا ایشلنمیشدشیر. «بئجان» سؤزۆ ایسه سۏنرالار آذلارېن دؤلت آدې اولان «آذر» کلمه‌سی ایله‌ده بیرلشمیشدیر و «آذربایجان» سؤزۆ یارانمېشدېر.
[2] باخ. ← م. صدیق، ح. سه سنگیاد باستانی، تبریز: نشر اختر، 1387.
[3] دانشمند.
[4] اولور.
بسم الله الرحمن الرحیم