عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

بحر و وزن

اگر یک یا چند رکن از ارکان و افاعیل عروضی که در تقطیع به دست می‌آید، به طور متناوب تکرار شود، وزن اصلی یک بحر به وجود می‌آید. برای مثال اگر وزن دسته‌ای از اشعار از تکرار «مفاعیلن» حاصل شود بحر هزج به وجود می‌آید. تعداد بحرهای متداول در اشعار ترکی، عربی و فارسی نوزده بحر است که نام آن‌ها بدین قرار است: هزج، رمل، رجز، متقارب، متدارک، منسرح، خفیف، مضارع، مقتضب، سریع، مجتث، طویل، مدید، بسیط، وافر، کامل، غریب، قریب و مشاکل.

از میان این اوزان آن‌چه در ترکی آذری کاربرد دارد، دوازده بحر زیر است:

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

شرح زحافات عروضی

1 ـ قصر: در لغت به معنای کوتاه کردن و در عروض اسقاط حرف آخر و ساکن نمودن حرف ما قبل آخر (ضمه‌) رکن است. بدین ترتیب از:

مفاعیلن= مفاعیلْ

فعولن= فعولْ

باقی می‌ماند که به آن‌ها مقصور گویند.

2 ـ کفّ: که به معنی بازداشتن است، در اصطلاح عروض اسقاط صامت آخر (ن) از رکن است؛ که در این صورت از:

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی

دکتر ح. م. صدیق

اركان عروضی

مبنای سنجش اجزایی که از بحور مختلف شعر استخراج می‌شود، «ف»، «ع»، «ل» است که آن‌ها را افاعیل یا ارکان عروضی نامیده‌اند. این ارکان به دو دسته‌ی اصلی و فرعی تقسیم می‌شوند. ارکان اصلی هشت جزء هستند که بحرهای اصلی را تشکیل می‌دهند و اجزای اصلی به شمار می‌آیند، عبارت‌اند از:

ادامه نوشته

عروض در شعر ترکی - اجزاء و تفعله‌ها

دکتر ح. م. صدیق

در کنار اوزان هجایی، دریایی از متون نظم ترکی در اوزان عروض سروده شده است. وزن عروض از اجزاء تفعله‌ها تشکیل می‌گردد. اجزاء تفعله‌های اصلی عبارت‌اند از:

سبب: سبب در لغت به معنای ریسمان است و در اصطلاح تشکیل شده است از یک هجای بلند. سبب در ترکی آذری دارای گونه‌های زیر است:

الف. سبب خفیف (یۆنگۆل سبب): از یک حرف متحرک و یک حرف ساکن تشکیل می‌شود. در ترکی آذری سه گونه سبب خفیف داریم.

1ـ آن که از یک واک کشیده‌ی دخیل تشکیل شود. مانند هجای نخست کلمات زیر: عالم، آتش، ایفا، ایراد، آسوده، عادت.

2ـ آن که از یک واک و یک آواک تشکیل شود. مانند: ال(= دست) əl، ائل(= ایل) el، اۆز(= صورت) üz، ائو(= خانه) ev، اؤن(= مقابل) ön، سن(= تو) sən. و نیز هجاهای اول در کلمات: لازم، قابل، عاقل، حاصل.

3ـ آن که از دو آواک و یک

ادامه نوشته