دکتر حسین محمدزاده صدیق

 نتیجه‌ی پژوهش‌هایی که در قرن اخیر در باب کیش‌ها و آئین‌های باستانی ترکان انجام پذیرفته، این است که باورهای دینی ترکان بر محور یکتاپرستی دور می‌زده است. به آفریننده‌ی واحد «گؤی تانری» گفته می‌شد. گؤی در معنای بزرگ و ذوالجلال و تانری هم در معنای پگاه، آسمان و خدا است. برخی‌ها آن را به «آسمان خدا» ترجمه کرده‌اند. در میان ترکان پیش از اسلام، شمن‌گرایی، توتم‌گرایی، مانویت و مسیحیت نیز کم و بیش رواج داشت. مانویت در میان ترکان اویغور رواج داشت. دو رساله از رسالات مقدس دین مانی، به زبان ترکی اویغوری برجای مانده است. در وادی «تورفان» از آسیای میانه به این زبان نزدیک چهل هزار قطعه متن کشف شده که در میان آن‌ها متون مانوی هم وجود دارد. از شمن‌گرایان اویغور نیز متن‌هایی بر جای است. اما باورهای اصلی ترکان باستان همان گؤی‌تانری‌ پرستی بوده است که آن را دین «قامایی» هم گفته‌اند. در کنار آن‌ها از توتم‌گرایی هم باید سخن گفت که نشان‌های آن‌ها اکنون در نقش‌های قالی ترکمن و قشقایی بر جای مانده است. تناسخ و گردش ارواح، باور محوری در همه‌ی این کیش‌ها و آئین‌ها بوده است که هم اکنون در میان علویان، بکتاشی‌ها و اهل حق نیز چنین است. آداب و مراسم آئینی قامایی در بین فرقه‌های فوق هم اکنون رواج دارد. از منابع اصلی تحقیق در این آئین‌ها، گذشته از کتیبه‌ها و سنگیادهای دشت اورخون، متون خطی و چرم‌نبشته‌های اویغوری می‌توان به بیاض‌ها و رسالات درون گروهی اهل حق، علویان و بکتاشیه اشاره کرد.