تحلیل محتوای نمایشنامه موسیو ژوردان اثر فتحعلی آخوندزاده
دورههای نمایش در ایران
تاریخ ادبیات نمایشی و نیز تاریخ نمایش در ایران را به سه دوره متمایز دیرینه، میانه و نوینه تقسیم میکنیم.
دوره دیرینه، در واقع دوره نمایشهای آئینی است که تحت نظر کهانت عصر و زمان در روزهای خاص با آئینهای ویژهای اجرا میشد. گر چه این نمایشها محتوای فرا بشری داشته است، اما جانمایه همه آنها انسان زمینی است. در این نمایشها عنصر اصلی «خان»، «خاقان» و «تک شاه»ها هستند.
در دورهی میانه از شخصیت پادشاهان، خانها، خاقانها، ملکهها، اشرافزادگان، بازرگانان و طلبهها به گستردگی استفاده میشود. نمایشهای دوره میانه ایران اغلب جنبه سرگرم کننده داشته است که در کنار نمایشهای مذهبی از آنها استفاده میشده است.
اما نمایش و ادبیات نمایشی دوره نوینه در ایران نخست با نگارش شش نمایشنامه از سوی میرزا فتحعلی آخوندزاده به زبان ترکی ـ ایرانی و سپس خلق پنج نمایشنامه از میرزا آقا تبریزی به فارسی آغاز شد و اجراهای رسمی نیز ظاهراً از سال 1303 ه . ق (1855 م) با افتتاتح "تماشاخانه دولتی دارالفنون" و اجرای اقتباسهایی از کمدیهای مولیر (1673-1632 م)(1) پا گرفت.
نوع کمدی
اصطلاح «کمدی» (Comedy) از کلمه یونانی Komoidin جدا شده است و به نمایشنامهای اطلاق میشود که بر خلاف درام و تراژدی، تصویر واقعیتهای زندگی را با پایانی خوش و شادیآور ارائه کند. این نوع نمایش، به صورت رسمی و منسجم نخستین بار در یونان در مراسم مذهبیی پیدا شد که در آن، بازیگران خود را به صورت نیمه انسان و نیمه بز در میآوردند و دسته جمعی راه میافتادند و لطیفه میساختند و تماشاگران را دست میانداختند.(2)
در میان قبایل ترکان باستان نیز، «تکمچی»ها و «سایاجی»ها ظاهراً نخستین کمدیسازان و کمیکسرایان تاریخ بودهاند که در تشریفات خاصی در اطراف دیگی که بز را در آن میجوشانیدند، به طور دسته جمعی ضمن اجرای مراسم آئینی به لطیفهسازیهای منظوم فیالبداهه میپرداختند و از تماشاگران به اقتضای وضع و حال آنها انعام میگرفتند.(3)
کمدی ایرانی
جانمایه کمدی ایرانی خنده و هجو بود و آمیزهای از طنز داشت. در طول تاریخ در میان خنیاگران و نوازندگان دوره دورهگرد آذربایجان و سویهای آن که معروف به «عاشیق» بودند و قوپوزنوازی(4) پیشه داشتند، افرادی در بازیهایی مانند «کوسااویونو» با جامع عجیب و غریب ظاهر میشدند و بازیگرانی صورتک پوش، پیوسته به قصد ایجاد شادی و طرب و جمع کردن پول و انعام و هدایا، با اداهای خاصی به سرودن و خواندن اشعار هزلی و هجوی میپرداختند و مردم را میخنداندند.
کمدی ایرانی پیوسته شفاهی باقی ماند و صورت مکتوب یافتن آن را، مدیون آخوندزاده و قراجهداغی(5) هستیم.
کمدی آخوندزاده
میرزا فتحعلی آخوندزاده در آفرینشهای نمایشی خود، تحت تأثیر مولیر بود. حتی نام یکی از کمدیهای پنجگانه خود، "سرگذشت مرد خسیس" را هم از او گرفت. وی با آثار نمایشی روسها نیز آشنا بود و با توجه به وطندوستی و پایبندی استواری که به اسلامیت و ایرانیت خود داشت، در ایجاد اصلاحت اجتماعی و فرهنگی در عهد خود پیشگام گشت. کمدیهای خود را هم در راستای خرافهزدایی و استبداد ستیزی و سوق جوانان به ترقی و تعالی و در عین حال، تبلیغ تدین مترقی و تخلق و نیز کمک به ایجاد نوع نوین ادبی در دو زبان ترکی و فارسی در ایران به قلم آورد. کمدیهای آخوندزاده در عهد خود، علاوه بر فارسی، به روسی و فرانسه و ترکی عثمانی نیز برگردانده و چاپ شد.
بسم الله الرحمن الرحیم