قواعد نامه‌های ترکی

دکتر حسین محمدزاده صدیق

Prof. Dr. Hüseyin Düzgün (Hossein Mohammadzadeh Sadigh)

 نظام تعلیمی دولت قاجار در «ممالک محروسه» با هدف تربیت افراد کاردان بومی برای اداره‌ی امور سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و جز آن تنظیم شده بود و به همین دلیل بر آموزش زبان و ادبیات ترکی استوار بود تا دانش‌آموخته‌های بومی غیر ترک در ممالک محروسه، بتواند با دولت مرکزی و نمایندگان آنان در ولایات و رجال و کبار حکومتی تعامل ایجاد کنند. از این رو وزراء، شاهزادگان و والیان، ادیبان و علمای ترک و غیر ترک را تشویق می‌کردند که به نگارش لغت‌نامه‌های ترکی، تلخیص فرهنگ‌های مفصل ویا تآلیف قواعدنامه‌ها اقدام ورزند.

از نمونه‌های گونه‌ی نخست می‌توان به کتاب «خلاصه‌ی عباسی» اشاره کرد که کوتاه شده‌ی فرهنگ عظیم ترکی به فارسی «سنگلاخ»¹ اثر میرزا مهدی خان استرآبادی است که از سوی محمد خویی در روزگار عباس میرزا و در تبریز تدوین شده است. گونه‌ی دیگر از این کتاب‌ها «قواعد‌نامه‌»های دستوری بودند. این گونه کتاب‌ها در ممالک فارس‌نشین، مثلاً در اراک، اصفهان، شیراز و جز آن که ساکنانش دو زبانه بوده‌اند، از استقبال بیشتری برخوردار بود.

این قواعدنامه‌ها اغلب به ترتیب الفبایی تنظیم می‌شدند و چیزی میان واژه‌نامه و دستور زبان بودند و تقریباً کتاب‌های محاوره‌ای و به اصطلاح امروزی «مسافرتی» و «دستی» به شمار می‌رفتند. این قواعدنامه‌ها برای اشخاصی نوشته می‌شد که کتابت و قرائت زبان فارسی را آموخته بودند و یا فارسی، زبان مادری‌شان بود و از طریق آن‌ها می‌بایست با دقایق زبان ترکی نیز آشنا شوند. دو نمونه‌ی مهمی که از این دست کتاب‌ها بر جای مانده است «قاعده‌ی زبان ترکی» اثر عبدالعلی خلخالی تألیف شده در عهد عباس میرزا ولیعهد و «قواعد زبان ترکی» تألیف میرزا بابا طبیب آشتیانی نوشته شده در عصر محمد شاه قاجار است.

ادامه نوشته