ضروب امثال ترکی 4 (آتالار سؤزو)
منبع: ضروب امثال ترکیه، مقدمه و تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تهران، نشر تکدرخت، ۱۳۸۹.
ضرب‌المثل و تمثیل
تمثیل در لغت به معنای مثل آوردن و تشبیه کردن چیزی به چیز دیگر، و در اصطلاح مطلبی حکیمانه است که گوینده از آن برای بیان مقاصد و اثبات ادعای خویش بهره می‌گیرد. مثل:
دگیرماندان اون گئدهر، اوغول سنن تنگ گئدهر.
که در این جمله، گوینده با استفاده از یک امر مورد قبول عامه به تأثیر و تفهیم سخنش می‌افزاید. به واقع تمثیل خودگونه‌ای از تشبیه است و مانند تشبیه به مقایسه و برقراری شباهت میان دو چیز می‌پردازد. با این تفاوت که در تشبیه، تشابه تخیّلی است. لیک در تمثیل، تشابه بر اساس استدلالی خیالی ایجاد می‌شود. مثل:
اصیل آزماز، یاغ ایماز.
که گوینده ماندگاری اصل و اصالت را به روغنی که هرگز فاسد نمی‌شود، مثال می‌زند.
برخی نمونه‌های دیگر:
داغ داغا قاووشماز، آدام آداما قاووشار.
جاهیلده سؤز اگلنمز، گُنبدده قوز.
آدام آلتیندان سؤز، قازان آلتیندان کؤز.
ایگیدی غِیرت اؤلدۆرهر، دوهنی سرباز.
دیوار اۆسته سر دیوار، هر کیمسه‌نین بیر دردی وار.
آرایه‌های ادبی در ضرب‌المثل‌ها
ضرب‌المثل‌های ترکی سرشار از آرایه‌های زیبای ادبی است. در اصل یکی از ویژگی‌های ضرب‌المثل‌ها کوتاه، روان و بلیغ بودن آن‌هاست. از این رو، آفرینندگان این نمونه‌های فولکلور، سعی در ایجاد و حفظ بدایع هنری در آن‌ها بوده‌اند. در زیر به برخی نمونه‌هایی از ضرب‌المثل‌های ترکی که دارای آرایه‌های ادبی هستند، اشاره می‌کنیم.
تشبیه:
جوشن و جبه قضا اوخون ساخلاماز.
روزگار انتقام ائویدیر.
شَکرسیز قامیش، معناسیز آدامدیر.
شاخ‌سیز آغاج، فرزندسیز آداما بنزه‌ر.
شرع باطنی قیلیجدان کسگین اولار.
صنعت قیزیل بیلرزیکدیر.
قویون توزو قورت گؤزۆنه توتیادیر.
بازار شیطان ائویدیر.
بارسیز آغاج معرفتسیز آدامدیر.
دۆنیا قویروغو اوزوندور.
حلم قیلیجی کسگین اولار.
جناس:
دده‌لردن بودور اؤگۆت، دگیرمانی اؤزۆن اؤگۆت. (جناس تام)
اوغرو، اوغرو یولداش ایلن دوغرو. (جناس ناقص)
انسان دیللشه ـ دیللشه، حیوان اللشه ـ اللشه. (جناس تکرار)
قوناغیم قوناق، قونشومدا قوناق. (جناس تکرار)
انسان‌انگاری:
حرام، حلالی آپارار.
دمیر دمیری کۆره‌دن چیخار.
داغ یئریمه‌سه، ابدال یئریه‌ر.
آتی مِیدان تانیر.
جهد چاریق ییرتار.
چوخ سؤز وار کی اسنه‌یه دُشمن‌دیر.
پیچاق اؤز قینین کسمز.
بیر گۆن قالمیش ایسه قیش قیشلیغین ائیله‌ر.
چؤلمک چؤلمه‌گه قارا دئدی، ساج آیاغ اۆسته تاغیندان تنورا دۆشدۆ.
تضاد:
دولتلی‌یه نه مال، بی‌دولته نه مال.
بیر بی‌دولتین یۆز دولتلرجه گۆجۆ وار.
اگری اگلنیب، دوغرو دانیشماق گرهک.
آز، چوخ یانینا گئدهر.
اون قاتلا، بیر بیچ.
آز یۀ کی چوخ یئیهسن.
آیین اون بئشی قرانقو ایسه، اون بئشی آیدینلیقدیر.
آلماق عِیبدیر، وئرمک هنر.
درویشلیک سولطانلیقدیر.
موازنه:
آدام آلتیندان سؤز، قازان آلتیندان کؤز.
دولت گلدی یات، دولت گئتدی یات.
بیر باش بیر توبره‌یه، مین باش بیر توبره‌یه.
حس‌آمیزی:
کلام نه قده‌ر کوتاه اولا دادلی اولار.
مجاز:
ال آغیزا یامان ساغینماز.
آغیز یئمهیینجه یۆز اوتانماز.
تناسب:
ایگنه‌گین بیر اوجو یورغاندیر بیر اوجو دؤشک.
تقابل:
حیوان آریغلیغدان اۆزۆلۆر، انسان یوغونلوقدان.
ائللر مین یاشار، بئیگلر یۆز.
آلماق آلداتماق، وئرمک هنر.
آتا بوغدا ایلن دولدوران دامی، اوغول سامان ایلن دولدورماییبدیر.
بوشدان بیر چیخار، برکدن یۆز.
بیر بی‌دولتین یۆز دولتلرجه گۆجۆ وار.
صغیل باسیلیر، ظالیم آسیلیر.
حسن تعلیل:
اوشاق آغلامایینجا، سود وئرمزلر.
آنقیران ائششگین باشینا اورارلار.
عکس:
چه بیر الیلن ایکی اور، چه ایکی الیلن بیر.
بیر آتا قیرخ اوغلو ساخلار، قیرخ اوغول بیر آتانی ساخلایا بیلمز.
بئگ اولدون بایلیغی نئیله‌رسن، بای اولدون بئلیگی نئیله‌رسن؟
تجاهل عارف:
دریایا قطره نئیله‌ر؟!
قارانلیقدا گؤز قییماغین نه فایده؟
ایتی اورارلار، آیی نه قیلیر؟
بولاماجا نه بسم‌الله؟
بئگ اولدون بایلیغی نئیله‌رسن، بای اولدون بئلیگی نئیله‌رسن؟
کور گؤزه سورمه نه فایدا؟
گمی‌نی سو آپاردی، کلکه نه اعتبار؟!
کیم ایستمز بایرام گۆنۆ الده نگاری اولمویا؟!
گؤردۆن یئمک داخی نه دئمک؟!
بسم الله الرحمن الرحیم