یوردوموز یووامیز        YURDUMUZ YUVAMIZ

دیوان لغات الترک، ترجمه: دکتر ح. م. صدیق.

 باب فَعْليٰ

اِکيِ iki : دو

 باب فُعُلْ از غنّه­داران با واج «ج»

 اُتُنْجْ ötünç : وام و قرض.

 مَنْ اَنْکارْ يَرْماقْ اُتُنْج بيردِمْ

mənaŋaryarmaq ötünçbérdim

يعني : من به او پول قرض دادم.

اُوتُنْجْ utunç : اُوتُنْج ايشْ utunçiş يعني : کار سرزنش انگيز و دور از حيا, از ريشه­ي اُﭬـُتْ uwut در معناي حياست.

اُجُنْجْ üçünç : سوم در شمار.

اِکِنْجْ ikinç : دوم در شمار.

قاعده چنان است که به ريشه­ي تکواژ در اعداد زير ده, آنگاه که خواهند پيرو و تالي عدد پيش از خود شـود, پـي­افـزوده­يي از دو حروف «ن» و «ج» مي­افزايند. مانند تُوْرتُنْجْ törtünç (= چهارم), بيشِنج beşinç (= پنجم) که ريشه­ي آنها تُوْرتْ tört (= چهار) و بِشْ beş (= پنج) است. براي تعيين مرتبه­ي عدد, حرفهاي «ن» و «ج» بر آنها افزوده شده است. اين قاعده بر همه­ي ريشه­ها جاري است. چنانکه به «دهم», اونُنْجْ onunç و به بيستم يِکِرْمِنْجْ yigirminç گويند که بيستم تالي نوزدهم است. و اين قاعده لايتغيّر است.

اَرِنْج    ərinç : شايد, بلکه.  اُلْ کَلْدي اَرِنْج olkəldiərinç يعني شايد او آمد.

اُرُنْجْurunç : رشوت, رشوه.

اِرِنْجْ érinç : زندگي در آسايش و نعمت. در برخي از لهجه­ها واج «ژ» از ميان دو واجگان در آورده, اِرِنْژْ érinj گويند.

اَﭬـِنْجْ  awınç : خوگيري و مُوانست با چيزي. اُلْ مَنْکا اَﭬِـنْدي olmaŋaawındı يعني : او, با من خو گرفت.

اِکِنْجْ ikinç : عدد دو در شمار.

اُکُنْجْ ökünç : حسرت و افسوس.

 اُلْ تَلِمْ اُکُنْجْ اُکُنْدي

oltəlimökünçökündi

 يعني : او بسيار افسوس خورد.

اُکُنْجْ ögünç : مباهات. بو ايشکانا اُکُنْجْ کَراکْ؟ bu işkənəögünçkərək يعني : اين کار چه افتخاري دارد؟

اُلِنْجْ    ulınç : اُلِنْجْ يُولْ ulınçyol يعني : راه ناهموار و پر پيچ  و خم. به هر چيز پيچيده شده نيز چنين گويند.

اِلَنْجْ ilənç : خرده­گيري بر سخن کسي در امري که خلل راي او در آن آشکار شده است.

اُمُنجْumunç  : اميد.

 اُمُنْجْ تَنْکري­کا تُتْ

 umunçtəŋrigətut

يعني : اميد به خدا داشته باش.

انُنُجْ    onunç :  اُنُنْجْ يَرْماقْ onunçyarmaq يعني : درهم يک ده گيرنده (مالياتچي). براي چيزهاي ديگر هم گفته شود.

اِنَنْجınanç : قابل اعتماد و اطمينان. از همين جا گفته شده : اِنَنْجْ بَکْ ınançbəg يعني : بيگ معتَمد و مورد وثوق.

گونه ديگر بر وزن فَعَنْليٰ

با هرگونه حرکه

اَتِنْجوatınçu : اَتِنْجُو نانْکْ atınçunəŋ يعني : چيز بيرون افکنده شده.

اِتِنْجوitinçü : اِتِنْجُو نَانْکْ itinçünəŋ يعني : چيز رانده شده و دفع شده.

اِذِنْجوُ ıžınçu : اِذِنْجُو سَجْ ıžınçusaç يعني : موي مرد بعد از موي نخستين او. موارد ديگر نيز چنين است. به چارپايي هم که بار بر او ننهند و رها سازند اِذِنْجُو يِلْقي ıžınçuyılqı گويند.

اَرِنْجُو arınçu : گناه.

اَﭬـِنْجُو          awınçu : اَﭬِنْجُو نانکْ awınçunəŋ يعني : هر چيز که به آن خو گيرند. از اين رو جاريه­ها را awınçu گويند.

اَقِنْجُو aqınçu : قشوني که بر دشمن شبيخون زند.

از اين باب

با حرف غنه­دار «ک»

اَبَنْکْ abaŋ : اداتي در معناي «اگر».

 اَبَنْکْ سَنْ بَرْسَاسَنْ

 abaŋsənbarsasən

 يعني : اگر تو بروي.

اُتُنْکْ otuŋ : هيزم.

اُرُنْکörüŋ : سفيد از هر چيز. اوغوزان آن را «اَق» aq  گويند.

اُرُنْکْörüŋ : سفيدک روي ناخن جوانان. تِرَنْکاقْ اُرُنْکي tırŋakörüŋi يعني : سفيدي ناخن.

اُرُنْکْ   örüŋ : پول و مزدي که به افسونگر و پيشگو داده شود.

اَلِکْ اُرُنْکي بِير

əliğörüŋibér

يعني : دستمزد را بده.

اُرَنْکْ Ürəŋ : نام محلي در نزديکي کشور روم, در منطقه­ي شمالي. اصحّ آن وَرَنْکْ Vərəŋ است.

اِرِنْکْ iriŋ : چرک آلوده به خون.

اُشَنْکْ üşəŋ : اُشَنْکْ تاشْ üşəŋtaş يعني :

سنگ صاف و نرم. در لهجه­هاي ديگر : يُشَنْکْ yüşəŋ آمده است.

اَلَنْکْ alaŋ : اَلَنْکْ يَزي yazı alaŋ يعني : دشت هموار. اين تکواژ از کلمه­ي اَنْکِلْ aŋıl در معناي درب فراخ و گشاده به قاعده­ي جابجايي حروف, ساخته شده است.

مضاعف از اين باب

اَنْکَکْ əŋək : محل اتصال دو زنخ در دو سوي دهان.

اَنْکَکْ əŋək : نخي که با آن خانم­ها سرانداز خود را مي­بندند.

اُنْکِکْ öŋik : زلفي که خانم­ها از موي بز ماده مي­بافند و بر پيشاني مي­نهند. اُنْکِکْ يُرْکَياکْ öŋik yürgeyek يعني :[گيسوي افزوده و مصنوعي]. ريشه­ي آن تکواژ اُنْکيöŋi در معناي «ديگر» و «غير» است.

چهار واجي

از اين باب

اُنْکي öŋi : ديگر, غير. حرف «ي» بدل از «ن» است. ريشه­ي آن اُنْکُنْöŋin است. همانگونه که در عربي هم اين ابدال وجود دارد. نظير اِنْکَمَنْ در معناي «مختفي شد»,  اِنْکَميٰ هم گويند.

گونه­ي ديگر

از غنه­داران

اَرْنـْکَيوُ ərəŋəyü : مرد شش انگشتي.

اَرْنـْکَيو ərŋəyü : شخص بسيار کوتاه اندام (در مورد مردان به کار مي­رود), کسي که اندام او تا دو ارش باشد.

باب فَعالُو, فُعالُو و فِعالُو

با هر گونه حرکه

اُلاتُو ulatu : پارچه­ي حرير و ديبا که شخص براي تميز کردن بيني, همراه و در بغل خود دارد.

اَلاجوُ alaçu : آلاچيق, سرا پرده و خيمه و چادر.

اَباجي abaçı : لولو. وقتي بخواهند کودکان را بترسانند, مي­گويند : اَباجي کَلْدي abaçıkəldi يعني : لولو آمد.

اَغيجي ağıçı : کسي که از پارچه حرير و ديبا محافظت کند. خازن ديبا.

اُلاغوُ ulağu : اُلاغوُ نانْک ulağunəŋ يعني : چيزي که با آن چيزي را وصله کنند. (مانند وصله­ي لباس).

اُليغوُ ulığu : وقت زوزه.

 بوُ اُغُرْ اُلْ بُري اُليغُو

buuğurolböriulığu

يعني : اکنون وقت زوزه­ي گرک و مانند آن است.

اَباقي abaqı : مترسک که در بستان­ها و باغات به قصد نگهداري از چشم زخم بر پا دارند.

اَتاقي ataqı : در معناي «باباجون!» خطاب محبت­آميز به پدر.

اِتاکوُ itəgü : قطعه چوبي که سنگ آسياب را بر آن سوار کنند و چون آرد درشت خواهند, سنگ را با آن اندکي بالا برند و چون آرد نرم خواهند, آن را پايين آورند.

اِجاکوُ içəgü : نام آنچه در طرف داخل استخوان­هاي دنده وجود دارد, [محتوا].

اُليکا   ülikə : گياهي با خاصيت چسبندگي, کشمشک.

اِناکوُ inəgü : نام بيماري و دردي بر روي ناف شبيه قولنج.

اَبالي abalı : به چيزي که کمتر ديده شود و کمتر يافت شود, گفته مي­شود.

انوميanumı : بيماري جذام.

اِکاما ikəmə : نوعي تار, [سازي که چون قوپوز نواخته شود].

از اين باب, آنها که دو حرف علّه دارند

اَياکو əyəgü : گوشه, يک قاچ از چيزي. به کناره­هاي چادر نيز əyəgü گويند. به محل واقع در وسط کوه هم اَياکوُ يِيرْ əyəgüyér گويند. زيرا که مرتفع است.

از کلمات مختوم به «ن»

اشجَان Aşçan : نام شهري مسافر پذير بر سر راه­چين.

اَلُوجينْ aluçın : گياهي خوردني و گره­دار.

اُرُمْ ذُونْ örumžun : رنگ [که در رنگرزي به کار رود].

اُراغُونْ urağun : دارويي که از هندوستان آيد.

اُتُوکانْ          ötükən : نام محلّي در صحراهاي تاتارستان, نزديک ايل اويغور.

گونه­اي ديگر از اين باب

اَلْمِلا almıla : سيب.

اَرْمَکوُ ərməgü : تنبل و سهل انگار. در اين کلام نيز آمده است :

 اَرْمکُوکَا بُلِتْ يُکْ بُلُورْ.

 ərməgügəbulıtyükbolur

 يعني : بر تنبل سايه ابر بار است.

اُغْلاغوُ oğlağu : پرورده در فراواني و نعمت. از اين رو, به خاتونان اصيل. اُغْلاغُو قاتُونْ oğlağuqatun  گويند.

اُخشاغو oxşağu : عروسک, لعبت. به زنان نيز oxşağu گويند.

باب اَفاعُولْ

با حرکه­هاي مختلف

اَروباتْ arubat : تمر هندي.

اُراغُوتْ urağut : عورت زن.

اَراموُتْ Aramut : نام قومي از ترکان در نزديک اويغور است.

اراموتAramut : نام محلي است.

اِقيلاج ıqılaç : اسب بلند راهرو. در اين کلام نيز آمده است :

 اَلْبْ اَرِکْ يَـﭭـرِتْما

 اِقيلاجْ اَرْقاسِنْ يُغْرِتْما

 alpəriğyawrıtma,

ıqılaçarqasınyoğrıtma

يعني : جوانمرد دلاور را به بدي ياد مکن

و پشت اسب خوش رفتار را زخم مساز.

 توضيح آنکه : مي­گويد به جوانمردان بدي مکن و آنان را ضعيف مکن و اسبان راهوار را زخمي مساز.

با اين کلام بيگان را نصيحت کنند.

اين تکواژ در اين قطعه نيز آمده است :

اِقيلاجِمْ اَرِکْ بُلْدي

اَرِکْ بُلْغُو يَري کُردي

بُلِتْ اوُرُبْ کُوک اُرْتُلْدي

تُمَنْ تُوُربْ تُلي يَغْدي

Iqılaçımərikboldı

ərikbolğuyerikördi

bulıtörübkökörtüldi

tumantürüptolıyağdı

يعني : اسب بلند من خوشرفتار آمد

راهوار گشت و جاي تاخت را ديد

ابر فراز آمد و آسمان را پوشاند

مِه آلود گشت و تگرگ باريد.

توضيح آنکه : اسب من به تاخت رفت و در تاخت, جلو زد و اين را شايسته­ي خود ديد. زيرا که ابر فراز آمد, هوا مه آلو شد و تگرگ باريد.

اَلاوانْ alavan : تمساح.