دیوان لغات الترک (شیخ محمود کاشغری، ترجمه و مقدمه: دکتر حسین محمدزاده صدیق)
دکتر اسرافیل باباجان
دانشگاه غازی آنکارا
بیرینجی بؤلوم
دیوان لغات الترک، تۆرکلرین اسلامیتی قبولوندان سونرا عربجه قلمه آلینماسینا رغمن، تۆرک دیلی و کولتورونو ایلگیلندیرن ان اؤنملی اثرلردن بیریدیر. اثر 1072- 1074 ایللر آراسیندا1 کاشغرلی محمود طرفیندن قلمه آلیناراق، عباسی خلقه‌سی «محمد المقتدی بامرالله»ین اوغلو «ابوالقاسم عبدالله»ـا سونولموشدور. اثرین تام آدی «کتاب دیوان لغات الترک» دور. تۆرک دیللرینی توپلایان کتاب دئمکدیر. بورادا دیللردن مقصد، لهجه‌دیر.2دیوان، تۆرکجه‌دن عربجه‌یه بیر لغت کتابیدیر. آنجاق، تۆرک دیلی‌نین ایلک سؤزلۆگۆ اولاراق دا قبول ائدیلن اثر، گئرچکده، چئشیدلی تۆرک بویلاریندان ده‌رلنمیش آغیزلار سؤزلۆگۆ اؤزه‌للیگی گؤستریر. بونونلا برابر، دیوان یالنیزجا بیر سؤزلۆک اولماییب، تۆرکجه‌نین 11 یۆز ایلده‌کی دیل اؤزه‌للیکلرینی بلیرتن، سس و یاپی بیلگیسینه ایشیق توتان بیر قرامر کتابی، کیشی، بوی و یئر آدلاری قایناغی، تۆرک تاریخینه، جغرافیاسینا، میتولوژیسینه، فولکلور و خلق ادبیاتینا دائر زنگین بیلگیلر احتوا ائدن، عین زماندا دؤنمین طبّی و تداوی اصوللاری حاققیندا بیلگی آچیقلامالاری ایله مدرن و آنسیکلوپدیک بیر سؤزلۆک کیمیدیر.3
کۆلتۆر و دیلیمیز اۆچۆن باها بیچیلمز بو اثر، اؤلکه‌میزده ایلک دفعه ایکینجی مشروطیّتین همن سونراسیندا، مشهور کتاب دوستو «علی امیری» طرفیندن استانبولدا بیر صحافدا بولوناراق، اوزون ایللر اونون نزدینده قالمیشدیر. بیرینجی دنیا ساواشی‌نین دوام ائتدیگی ایللرده، بعضی حکومت ارکانی‌نین‌دا آرایا گیرمه‌سی ایله علی امیری، کیلیسلی رفعتین نظارتینده اولماسی شرطی ایله، دیوانین باسیلماسینا مساعده ائتمیشدیر.
اثر، کیلیسلی رفعت (بیلگه) طرفیندن اینجه‌لنه‌رک 1333- 1335 (1917- 1915 م.) ایللری آراسیندا استانبولدا باسیلمیشدیر. بو ایلک یاییمدان سونرا، اثر و مؤلفی اۆزه‌رینده، یورد ایچینده و باقی علم دنیاسیندا، بیر چوخ آراشدیرما و اینجه‌لمه یاپیلمیشدیر.
آنجاق، علی امیری‌نین اثری بولماسی و رفعت بیلگه‌نین ایلک باسقییا حاضرلاماسیندان اؤنجه، بعضی اسکی قایناقلار دوغرودان یادا دولایی اولاراق، دیوان لغات الترک‌دن بحث ائتمیشلردیر. بونلاردان بیری کاتب چلبی‌نین کشف الظّنون ـودور کی کاشغارلی‌نین لغتی‌نین گیریش بؤلۆمۆنده تۆرکلر حاققیندا نقل ائتدیگی حادثه‌لره عطف مقصدی ایله اثری سؤز قونوسو ائده‌ر. ایکینجی‌سی «عینی» آدی ایله مشهور عینتابلی بدرالدین محمودون «عقد الجمان فی تاریخ اهل الزّمان» آدلی اثریدیر. عینتابلی بورادا، اوغوزلارا عائد معلوماتلاری دیواندان عیناً نقل ائتمک صورتیله اثری ذکر ائتمیشدیر. دیواندان سؤز ائدن اۆچۆنجۆ اثر ایسه «عینی»نین قارداشی شهاب الدین طرفیندن قلمه آلینان «تاریخ البدر فی اوصاف اهل العصر» آدلی کتابدیر. بورادادا تۆرک اوصاف و قبیله‌لری حاققیندا بیلگیلر، دیواندان آلینمیشدیر.
دیوانین باتی دنیاسیندا تانینماسی‌نین عقبینده، آلماق، روس، مجار، فرانسیز بیلگینلر چئشیدلی یایینلار تاپمیشلاردیر. بونلارین ان باشدا گلنی، بروکلمان C. Brochelmann ـین یاپدیغی چالیشمالاردیر. بروکلمان، اثرده‌کی شعرلری، آتا سؤزلرینی، سس تقلیدی کلمه‌لری و دیل قوراللارینی بیر دیزی مقاله حالیندا یاییملادیغی کیمی، دیوانین بیرده آلمانجا ایندکسنی حاضیرلامیشدیر. بو ایندکس، اثرین تام ترجمه‌سی یایینلانینجایا قده‌ر، علم عالمینده قوللانیلمیشدیر. دویان، تۆرکیه تۆرکجه‌سینه، رفعت بیلگه، عبدالله عاطف توزون‌ار، توفیق بیگ، عبدالله صبری کارتر و بسیم آتالای طرفیندن چئویریلمیشسه‌ده، بیلیندیگی کیمی، رفعت بیلگه و بسیم آتالای چئویریلری دیشینداکیلار، باسیلمامیشدیر.
اثر بعضی تۆرک لهجه‌لرینه و باتی دیللرینه‌ده چئوریلمیشدیر. دیوان، اؤزبک تۆرکجه‌سینه (صالح مطلّب‌اف، محمود کاشغارلی: تۆرکی سؤزلر دیوانی، 1- 4 ج. ، تاشکند 1960- 1967). یئنی اویغورجا تۆرکجه‌سینه (تۆرک دیللری دیوانی، اورومچی، 1981) و روبرت دانکوف طرفیندن: Conpendium of the Turkic Dialects
آدی ایله انگلیزجه‌یه (1 – 3 ج. ، هاروارد 1982- 1985 م.) ترجمه ائدیلمیشدیر.4سون اولاراق 1997 – 1998 م. ایللرینده، قاراخستاندا، «آقشار ق. آقابای‌اف» طرفیندن قازاق تۆرکجه‌سینه ترجمه ائدیلمیشدیر.5 کۆلتۆر و دیلیمیز آدینا ان گؤزل اولانی ایسه، یوخاریدا بحث ائدیلن ترجمه‌لردن داها علمی و تیتیز اولانی‌نین 2004 ایلینده حسین م. صدیق6 آدیندا تۆرک کؤنکلی ایرانلی ادیب طرفیندن یاپیلان فارسجا ترجمه‌نین یایینلانماسیدیر.
ایره‌لیده‌ده گؤرۆله‌جگی کیمی، بؤیله بیر ترجمه اۆچۆن گره‌کلی دیل و کۆلتۆر بیلگیسینه صاحب اولان صدیق، هم کندیندن اؤنجه یاپیلان ترجمه‌لری گؤزدن کئچیریب، بیر چوخ فونتیک یانلیشلیق و اوخوما خطاسینی دوزه‌لتمیش، همده کاشغرلی ایله اثری حاققیندا ایلگینج تثبیتلرده بولونموشدور. اینجه‌لمه قسمی بیر جلد اولاراق دۆشۆنۆلن و ایندکس ایله دیگر آچیقلامالاری هنوز باسیلمایان ایکینجی جیلده بوراخیلان بو چالیشما، 72 صحیفه‌لیک بیر ده‌گرلندیرمه و اینجه‌لمه قیسمینا صاحبدیر. بو قسم آلتی بؤلۆمدن متشکل‌دیر:
1. بؤلۆم (ص. 14- 23) کتابین تانیتیمی و آراشدیرمانین قایناقلاریندان بحث ائده‌رک بوگۆنه قده‌ر اثر حاققیندا یاپیلان ان جدّی چالیشمالاری آکادمیک یؤندن ده‌گرلندیریر.
2. بؤلۆمده (ص. 24- 34) دیوانین مؤلفی و اثری چئشیدلی آلت باشلیقلار ایله اله آلینیر.
3. بؤلۆمده (ص. 34- 38) اثر، کتابین یاپیسی، آدی، گووه‌نیرلیگی و اثردن بحث ائدن اسکی قایناقلار باشلیغی ایله یاپی باخیمیندان اینجه‌لنیر.
4. بؤلۆمده (ص. 38- 48) تۆرکجه‌نین لهجه‌لری، کاشغارلی‌نین باخیشی ایله تۆرکجه‌نین لهجه‌لری، خاقانیه تۆرکجه‌سی، خاقانیه تۆرکجه‌سی‌نین یاپیسی، اویغورلار و اویغور تۆرکجه‌سی باشلیقلاری ایله، دیوانین لهجه آراشدیرمالاری آچیسیندان ده‌گری آنلاتیلیر.
5. بؤلۆمده (ص. 48- 62) شعر آراشدیرمالاری، آتا سؤزلری، فارسجا آچیسیندان ده‌گری، اؤزل آدلار، تاریخی دستانلار و اتیمولوژیک بیلگیلر کیمی آلت باشلیقلار ایله اثرین محتوا آچیسیندان ده‌گری اله آلینیر. (مترجم)
6. بؤلۆمده ایسه (ص. 62- 68) چالیشماسیندا نئجه بیر یول ایزله‌دیگینی آنلادیر.
بوندان سونرا، 68 الی 72 صحیفه‌لر آراسیندا «کتابنامه» باشلیغی آلتیندا، فارسجا، عربجه، آلمانجا، انگلیزجه و تۆرکجه قایناقلار، حرف سیراسینا گؤره آیری- آیری باشلیقلار آلتیندا وئریلیر. تۆرکجه اسکی و یئنی حرفلی متنلر ده آیری باشلیقلار آلتیندادیر. بو قسم بیر دیوان لغات الترک کتابنامه‌سی اولاجاق قده‌ر زنگیندیر. داها سونرا صحیفه 37 دن 95 ـه قده‌ر کاشغارلی‌نین اؤن سؤزۆنۆن فارسجا ترجمه‌سی یاپیلیر. کاشغارلی‌نین وئردیگی اویغور حرفلریندن اؤرنکلر و کاشغارلی‌نین خریطه‌سی‌ده عیناً یئر آلیر. آیریجا کاشغالی‌نین تانیتدیغی و تۆرکجه سس قارشیلیقلاریندان اؤرنکلر سوندوغو عربجه حرفلرین لاتین حرفلری قارشیلیقلاری دا صدیق طرفیندن پارانتز ایچینده گؤستریلمیشدیر. بوندان سونرا، اثرین عربجه متنینه باغلی قالیناراق یاپیلان فارسجا ترجمه‌سی، فارسجا و عربجه باشلیقلار ایله یئر آلیر. چالیشمانین ان سونوندا ایسه صدیقین تۆرکیه تۆرکجه‌سی ایله یازدیغی ایکی صحیفه‌لیک اؤن سؤز واردیر.
1. ح. م. صدیقین چالیشماسی‌نین اؤزه‌للیکلری
صدیق، چالیشما ندنلرینی و اساسلارینی آچیقجا بلیرتن بیر آراشدیرماجیدیر. او، داها سونرا آیرینتیسی ایله گؤستریله‌جگی کیمی، اؤلکه‌سینده دیوان لغات الترک حاققیندا گئنیش انتحال و تحریف ایچه‌رن بیر چالیشمادان چوخ متأثر اولدوغوندان، ترجمه‌سینی «بؤیله قیمتلی بیر اثرین تحریفچیلر و اوشاقجا عینادلار» پئشینده قاچانلارین الینده اویونجاق اولماسین دئیه حاضیرلادیغینی آچیقجا سؤیلر.7 صدیق، دیوان ایله اونیورسیته ایللرینده مرحوم عبدالصمد امیر شقاقی واسطه‌سیله تانیشمیشدیر. حتی بو ذاتین دیوانا دایانان بؤیۆک بیر لغت‌ده یازدیغینی، آنجاق بو اثرین باسیلمادان، وارثلری الینده غیب اولدوغونو سؤیلر. بوندان قیرخ ایل اؤنجه تانیشدیغی بو ذاتدان دیوانا داها فاضل «مسلط اولان بیریسینی‌ده گؤرمه‌دیگینی وورغولاماقدادیر.»
مترجم 1979 ایلیندن سونرا، معلم رفعتین چئویریسی‌نین الینده اولدوغونو، بسیم آتالایین بو چئویری‌یه گؤره چوخ داها مکمل اولان چالیشماسینی‌دا دقّتله اینجه‌له‌دیگینی بیلیرتیر. او، سؤز قونوسو ایکی متنی‌ده گؤز اؤنۆنه آلاراق چئویریسینه باشلامیشدیر. اصل حرکت نقطه‌سی عربجه متن اولماقلا بیرلیکده، آتالای چئویریسینه صاحب اولمادیغی تقدیرده، چالیشماسینی تاماملایامایاجاغینی‌دا وورغولار.8 صدیق «اۆچ مین ساعته یاخلاشان» چئویری چالیشماسیندان سونرا، اونو اییی بیر عربجه اگیتیمی آلمیش «قوم» شهرینده‌کی اؤیره‌نجیلری حجت الاسلام سید حیدر بیات و احمد عبدی‌یه گؤیتره‌رک، دیوانین عربجه یازماسی و مطبوعو ایله کلمه- کلمه کنترل ائتمه‌لرینی ساغلامیشدیر. داها سونرا، تصحیح سیراسیندا ایرانلی چاغداش تۆرک شاعری و ادبیات آراشدیرماجیسی، دکتر حسین محمدخانی‌نین تکرار گؤزدن گئچیردیگینی بلیرتمکده‌دیر.9
مترجم، فارسجا چئویریده ایلک دقت ائتدیگی نقطه‌نین فارسجا جمله‌لرین یاپیسی اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره چئویری‌نین آخیجی و ساده اولماسینا چوخ غیرت ائتمیشدیر. آیریجا، چالیشماسی‌نین قاریشیق، شبهه‌لی، انتحاله دایانان و قوللانیمی زور اولماماسینا چالیشمشیدیر. اثری‌نین فارسجا بیلنلر اۆچۆن قولایجا اوخونان، آخیجی و قوللانیما اویغون اولماسی‌دا صدیقین دقّت ائتدیگی نقطه‌لردن بیریدیر. مترجمه گؤره، همن هر دیلده یاپیلان دیوان چئویریلرینده، سسلرین یازیمیندا اسکیکلیک یادا یانلیشلیقلار واردیر. کندیسی بو خطالارا دوشمه‌مگه چالیشاراق، عرب حرفلری ایله یازیلان تۆرکجه کلمه‌لرین لاتین حرفلری ایله اوخونوشونو آیرینتیلی بیر شکیلده گؤسترمیشدیر.10
مترجم، هر ماده باشیندا بولونان «یقال» تعبیرینی چیخارمیشدیر. بؤیله‌جه عربجه آنلامی وئریلن تۆرکجه کلمه‌لر دوغرودان ماده باشی اولموشدور. کلمه‌لرین یانینا اوخونوشلاری لاتین حرفلری ایله یازیلمیشدیر. یازار، عربجه آچیقلامالاری عیناً چئویردیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. وارسا وئریلن اؤرنکلرده چئوریلمیشدیر.
فعللر بؤلۆمۆنده، اله آلینان هر فعلین، مضارع و مصدر شکیللرینی، اوخونوشودا لاتین حرفلری ایله پارانتز ایچینده گؤستریلمیشدیر.11 صدیق، آتا سؤزلری، دئییملر و شعرلری، گئنیش و ادبی بیر شکلده چئویرمه‌دن اؤنجه، بیره بیر چئویریلرینی وئردیگینی، وارسا کاشغرلی‌نین عربجه آچیقلامالارینا، «اونون آچیقلاماسی (توضیح آن که)» باشلیغی ایله اشارت ائتدیگینی سؤیله‌مکده‌دیر. مترجم آیریجا کاشغارلی‌نین چئویریلری شرح شکلینده ده اولسا بیره بیر ده اولسا، عیناً نقل ائتمیشدیر. صدیق، پک چوخ مترجمین شبهه‌لی یئرلرده، آتالایین چئویریسینی اساس آلدیقلارینی سؤیلر. کندیسی ایسه، داها اییی چئویردیگینی دوشوندوگو یئرلرده، کندی ترجمه‌سینی ترجیح ائتمیشدیر.
تارتیشمالی نقطه‌لری ایسه 2- نجی جیلده بوراخمیشدیر. اونا گؤره اصلینده ماده باشلارینا قولایجا اولاشماق اۆچۆن آیرینتیلی بیر دیزینه احتیاج واردیر. آنجاق او، شبهه‌لی بوتون اوخونوشلاری و چالیشماسینا یازیلاجاق الشتیریلری گؤز اؤنۆنه آلدیقدان سونرا، بیر دیزین اولوشدورما دۆشۆنجه‌سینده‌دیر.12
صدیق، اسملری چئویرمه‌نین فعللری چئویرمکدن قولان اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره اؤزه‌للیکله ائتدیرگن و گئچیشلی ائتدیرگن فعللرین چئویریسینده، اولدوقجا زورلانمیشدیر. بیرله‌شیک زمانلاردا ایسه، گله‌جک زمانین حکایه‌سی و مثلی گئچمیش زمانین چئویریسی عادتا امکانسیز اولموشدور. چونکو بونلارین فارسجا قارشیلیغی یوخدور. بونلاری فارسجا آنلاتا بیلمک اۆچۆن، یان جمله‌لره و اک فعللره احتیاج واردیر. صدیق بعضاً بیر تۆرکجه فعل اۆچۆن، بیر قاچ فارسجا جمله قورماق زوروندا قالماقدان شکایت ائده‌ر. اؤرنه‌گین بوگۆن «بیچدیردی» آنلامینا گلن «ایرپتتی» فعلی ایله «او آغاجی بیچدیردی» دئمک اۆچۆن، «او درخت را در معرض انداختن قرار داد و بیانداخت.»13
حسین م. صدیق دیوانین گره‌ک ترجمه و نشرلرینده، گره‌کسه، متن نشری دیشینداکی اینجه‌لمه‌لرینه الشدیره‌ل یاناشماقدادیر. بو الشدیریلرینده، چالیشمالارین اولوملو- اولومسوز بۆتۆن یؤنلرینی آچیقجا دیله گتیریر. اؤرنه‌گین دهری دیلچینین «عرب آلفابه‌سینه گؤره دیوان لغات الترک دیزینی» آدلی چالیشماسینی، بروکلمانین چالیشماسی‌نین تکراری سؤیله‌مکده‌دیر. آنجاق یئنی بیر آلفابه‌تیک دیزین گتیرمه‌سی آچیسیندان، بروکلمانین چالیشماسینی تکمیل ائتدیگینی‌ده اعتراف ائده‌ر.
یادا «تۆرک دیلی» درگیسی‌نین دیوان حاققینداکی اوزه‌ل ساییسی‌نین گله‌جکده یاپیلاجاق آیرینتیلی چالیشمالارا یول گؤستره‌جه‌گینی بلیرتیر.14 صدیق الشدیردیگی کیشیلره اولدوقجا آکادمیک تنقیدلر یؤنلتیر. اؤیله کی اونلارین خطالارینی گؤسترن بول اؤرنکلی، گئنیش تابلولارا داهی یئر وئریر. چوخ کزده الشدیردیگی کیمسه‌لرین سیستم خطالارینا ده‌گینیر. اؤرنه‌گین داها اؤنجه دیوان حاققیندا بیر چالیشما یاپان ایرانلی آراشدیرماچی «دبیر سیاقی»نین «کرک» (گؤز ببه‌گی) ماده‌سینده، بو ماده‌یه باغلی اولاراق اله آلینان «کرک‌رک، ارنگ و اوت کرک» اؤرنکلرینی، سیاقی‌نین ماده باشی ساناراق سیستم خطاسینا دۆشدۆگۆنۆ بلیرتیر. آیریجا، سیاقی‌نین تطبیقی و مقایسه آچیدان اؤنملی اولان و کاشغارلی‌نین اصلی هدفلریندن بیری اولان عربجه اؤرنکلری گؤرمزدن گلدیگینی سؤیلر.15
صدیق، بیر شکیلده خبردار اولدوغو، آنجاق گؤرمه‌دیگی قایناقلاری مطلقا بلیرتیر. مثلاً 1997- 1998 ایللرینده، دیوانین قازاق تۆرکجه‌سینه چئوریلدیگینی دویدوغونو، آنجاق کندیسی‌نین بو چئویرینی گؤرمه‌دیگینی سؤیلر.16 تثبیت و یارغیلارینی چوخ ساغلام آکادمیک قایناقلارا دایاندیران صدیق، یئر- یئر گووه‌نیلیر شفاهی قایناقلاردان فایدالانماغی‌دا اهمال ائتمه‌میشدیر. آنجاق، بو بیلگیلری کندینه مال ائتمیه‌جک قده‌رده دوروستدور. مثلاً رحمتلی محرم ارگینین خاقانیه تۆرکجه‌سی‌نین او دورده‌کی سئچگین طبقه‌نین شیوه‌سی اولدوغونو سؤیله‌دیگینی و ارگین طرفیندن کندیلرینه 1980 / 1359 ایلینده شفاهاً انتقال ائتدیگینی بلیرتیر.17
صدیق، چالیشماسیندا، یئر- یئر ایرانین سوسیو- کولتورل و تاریخی یاپیسی حاققیندا ایلگینج ده‌گرلندیرمه‌لرده بولونور. صدیقین بو ده‌گرلندیرمه‌لرینه اؤرنک وئرمک گره‌کیرسه:«گۆنۆمۆزده‌ده بو دوغرولتودا، فارس دیلی ایره‌لیله‌مکده اولوب، چوخ آز ساییدا تات (عجم) کؤیلری و قصبه‌لری ایله افغان کؤکنلیلر دیشیندا اؤزه‌للیکله بؤیۆک شهرلرده فارسجا قونوشان انسانلارین بؤیۆک چوخلوغو، اصلینده اوغوز تۆرکلری‌نین تشکیل ائتدیگی ادّعا ائدیله‌بیلر. بونلار، فارسجانی، کندیلرینه خاص خوش بیر لهجه ایله قونوشاراق ایره‌لیله‌دیرلر. ایشته دیوان، فارسجا و تۆرکجه‌نین عصرلر سورن قارشیلیقلی آل وئریشی قونوسوندادا اولدوقجا بؤیۆک بیر اؤنه‌مه صاحبدیر. اؤزه‌للیکله تۆرکجه‌دن فارسجایا گئچن کلمه‌لری تعقیب خصوصوندا زنگین بیر قایناقدیر. اؤرنه‌گین . . . »18
سون اولاراق، مترجم، خاقانیه تۆرکجه‌سی، بخارا عربجه‌سی و چاغداش فارسجا بیلگیسینه صاحب بیر آراشدیرماجیدان الشدیری بکله‌دیگینی سؤیلیه‌رک، عادتا بؤیله بیر چالیشمانی حاققی ایله ده‌گرلندیرمه‌نین حداقل شرطلرینی اورتایا قویموشدور.»19
2. صدیقین کاشغارلی، اثری و اثری‌نین تأثیرلری حاققیندا بعضی تثبیتلر
حسین محمدزاده صدیقین کاشغارلی و اثری حاققینداکی تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لرینی گنل اولاراق ایکی گروپدا توپلایا بیلیریز: 1. دیوان و اونون کولتورل آرخا پلانی اوزه‌رینه تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لر، 2. دیوان اوزه‌رینه یاپیلان چالیشمالارلا ایلگیلی تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لر.
صدیق دیوان لغات الترک و اونون کولتورل آرخا پلانی ایله ایلگیلی تثبیتلرینه «دیوان» کلمه‌سی ایله باشلار. بونا گؤره کاشغارلی اثری‌نین تصنیفی، تألیفی، ترجمه‌سی و حاضرلانماسیندا قاموسدان اؤته بیر یول تدتدوغوندان، اونو «دیوان» اولاراق آدلاندیرمیش اولمالیدیر. صدیقه گؤره «دیوان» کلمه‌سی تۆرکجه کؤکنلیدیر. عربجه‌ده و فارسجانین فرقلی لهجه‌لرینده تۆرکجه‌دن آلیناراق، ده‌گیشیک سؤیله‌ییشلر ایله تلفّظ ائدیلیر. بو کلمه‌نین کؤکنی «تیپمک» مصدرلریندن گلیر. بو مصدر، «بیر آرایا گلمک، بیر آرایا گتیرمک آنلاملاریندادیر.»20 او، اثرین یازیلیش ندنلرینه‌ده گئنیش بیر پرسپکتیودن باخار. اونا گؤره کاشغارلی‌نین دؤنمینده، یعنی عباسی خلافتی دورونده «دیوان لغات الترک» کیمی بیر اثرین یازیلماسینی، تۆرکلرین اسلام دنیاسینداکی کولتورل و عسکری خدمتلری ساغلامیشدیر. اؤرنه‌گین ایراندا عجملر طرفیندن چیخاریلان «المقنّع» و «حسن صبّاح» عصیانلاری‌نین باسدیریلماسیندا تۆرکلر بؤیۆک بیر رول اوینامیشدیر. بؤیله‌جه بغداد و اسلام دنیاسی‌نین دیگر سیاسی مرکزلری‌نین تۆرکلره احتیاجی قات- قات آرتمیشدیر. بوندان سونرا صدیق بؤیله دوام ائدیر:«کاشغارلی سؤز قونوسو سببلردن، عرب دیللی توپلوملارا، عربجه‌نین قرامر و کلمه یاپیسینا دایاناراق، تۆرکجه‌نی داها قولای اؤیره‌تمک اۆچۆن، اثرینی قلم آلمیشدیر. یعنی او دؤنمده عصر، آرتیق تۆرک عصریدیر. تۆرکجه‌نی اؤیرنمک، اسلام دنیاسی‌نین ضرورتلری آراسینا گیرمیشدیر. کاشغارلی اثرینده، اوخوجویا تۆرکجه اؤیره‌تمه‌نین‌ده اؤته‌سینده، اونو، تۆرکلرین تاریخی، کولتورو و ادبیاتی ایله آشنا قیلمایا چالیشیر.»21
صدیقین دیوانین نئجه بیر اثر اولدوغو حاققیندادا چوخ یؤنلو بیر ده‌گرلندیرمه‌سی واردیر. او، دیوانی آنسیکلوپدی کاراکترینه بورونموش اؤزه‌ل کلمه‌لری بیر آرایا گتیرن لغت اولاراق گؤرۆر. بو کتاب، لغت کتابلاری و کلمه آراشدیرمالاری یاپان اثرلر آراسیندا، «بیلگی انتقال ائتمه یؤنۆ اؤن پلانا چیخان» بیر اثردیر. دولاییسی ایله آنسیکلوپدی‌یه داها یاخیندیر. یعنی، او آراشدیرماچی و الشویره‌ل بیر اثردیر. دیوان، گئنیشله‌تیلمیش لغت کتابی اولمانین یانیندا، ادبیات آراشدیرمالارینا دایانان دیل بیلیم، ادبی تورلر، فولکلور، تطبیقی ادبیات، میتولوژی، جغرافیا و تاریخ کتابی‌دا ساییلیر.»22
صدیق، بعضی اسکی عربجه قایناقلاردا دیوانین آدی‌نین گئچدیگینی آنجاق اسکی فارسجا قایناقلاردا ذکر ائدیلمه‌دیگینی سؤیلر. ایرانلی بیر آراشدیرماچی اولدوغوندان، بو قونودا یوروم یاپماز. آنجاق بلوشه Bloshe آدلی بیر شرقشناسین گؤرۆشلرینی عیناً نقل ائدیر. بو گؤرۆشلر بؤیله‌دیر:«فارسجا و عربجه قایناقلاردا، تۆرک دیللری و جغرافیالاری حاققیندا یئترینجه بیلگی‌یه راستلانماز. بالخاصه فارسجا اثرلرده، فارسلارین، ساده‌جه کندیلریندن بحث ائتمه آلیشقانلیغی واردیر. یازدیقلاری همن هر شئی کندیلری حاققیندادیر. فارس اولانلار دیشینداکیلری غیر ایرانی آدلاندیراراق، داها چوخ کؤتۆ و خیال محصولو شئیلری دیله گتیریرلر. فارسجا جغرافیا کتابلاریندا، فارس جغرافیاسی دیشیندا بیلگیلره راستلانماز. کندی جغرافیالاری دیشینداکی یئرلردن بحث ائتدیکلرینده ایسه ده، افسانه‌وی و میتولوژیک بیر اسلوب توتورلار.»23
صدیقین بوگۆنه قده‌ر اوزه‌رینده چوخ دورولمایان بعضی قونولاردا ایلگینج تثبیت و ده‌گرلندیرمه‌لری واردیر. بیلیندیگی کیمی کاشغرلی و اثری حاققیندا چالیشما یاپان آراشدیرماچیلار آراسیندا، اونون سویلو قاراخانلی حکمدارلاری عائله‌سیندن گلدیگی قونوسوندا نره‌ده ایسه تام بیر اتفاق واردیر. حتی بیر آراشدیرمادا، کاشغارلی‌نین سویلو بیر عائله‌دن گلدیگی ساوونولاراق، پرنس اولدوغو داها سؤیله‌نیر و گؤل بیلگه قاغانا دایانان سوی کؤتۆگۆ چیخاریلیر.24 آتالای‌دا کاشغرلی‌نین «تورکستان بیگلری نسلیندن» اولدوغونو سؤیلر.25 صدیق ایسه کاشغرلی‌نین فرقلی خلق طبقه‌لری سیراسینا گیره‌رک اونلار ایله اوزون مدت «حشیر نشیر» اولماسینا دایاناراق، سویلو بیر خاقان عائله‌سیندن گلمه‌سی قونوسونون سورغولانماسی گره‌کتیگینی بلیرتیر. کاشغرلی اثرینده کندینی ساده‌جه «محمود» و یا «صاحب الکتاب» اولاراق نیته‌لندیرمکده‌دیر. بونا گؤره کاشغرلی، ملّتی‌نین فرقلی طبقه‌لرینه دویدوغو حدودسوز عشقدن دولایی خلق آراسیندا دولاشماق صورتی ایله اثرینی وجودا گتیرمیشدیر. صدیقه گؤره تاریخ بویونجا هئچ بیر تۆرک خاقانی یادا سویلوسو، کاشغرلی‌نین معنوی مقامینا اولاشمامیشدیر. بوندان‌دا آنلاشیلدیغینا گؤره، تۆرک خاقانلاری، تاریخچیلرین سؤیله‌دیگی کیمی سویلولوق پئشینده اولمامیشدیر. آلپ ارتونقادان گول تیگینه قده‌ر، بۆتۆن تۆرک خاقانلاری خلق ایچیندن چیخمیش اولوب خاقانلیق مقامینی کندیلری الده ائتمیشلردیر.26
صدیق یئر- یئر ایران تاریخی و کولتورو ایله بونون تۆرک تاریخی و کولتورو ایله علاقه‌لری اوزه‌رینده ده‌گرلندیرمه‌لرده بولونور. مثلاً رشید الدین فضل الله همدانی‌نین جامع التواریخ آدلی اثرینه دایاناراق، فارسلارین اسکی پهلوی آلفابه‌سینی اویغورلارا بورجلو اولدوغونو سؤیلر. بونا گؤره اسکی سُغد آلفابه‌سینه دایانیلاراق اولوشدورولان پهلوی آلفابه‌سی، فارسلارا اویغورلار طرفیندن اؤیره دیلمیشدیر.
حسین م. صدیقین اؤنملی ادّعالاریندان بیری‌ده دیوان لغات الترکون یازیلدیغی دؤنمده، تۆرکجه‌نین کلمه خزینه‌سی‌نین فارسجادان چوخ اولدوغودور. کاشغرلی، اثرینه ترک ائدیلمیش، باشقا دیللردن گلمیش و یا یئنی قوللانیلان کلمه‌لری داخیل ائتمه‌دیگینی سؤیله‌دیگینه گؤره، او دؤنمده تۆرکجه رسمی، علمی و ادبی بیر دیل اولاراق اون مینه یاخین کلمه خزینه‌سینه صاحب ایدی. اگر اسلامی دینی سببی ایله عربجه و فارسجادان تۆرکجه‌یه گیرن تعبیرلری‌ده بونا اکلرسک، بو خزینه داهادا آرتاجاقدیر. بو اؤیله بیر دورومدور کی او دؤنمده سغد، پهلوی و دری کیمی داها سونرا فارسجایا دؤنۆشن تۆرکجه‌یه قونشو دیللر و لهجه‌لر اۆچ مینه یاخین بیر کلمه خزینه‌سینه صاحب ایدی. اؤرنه‌گین اسدی توسی‌نین «لغت فرس» ونده و هندوشاه نخجوانی‌نین لغتینده یادا بنزه‌ری اثرلرده27 یئر آلان کلمه‌لرین ساییسی اۆچ مینی کئچمه‌ییب، چوخ آزی فارسجا کؤکنلیدیر.28 بعضی آراشدیرماچیلار، دیوان ایچینده «آژون» (= دنیا) کیمی سُغدجادان و «کؤکرۆم» (زعفران) کیمی هندجه‌دن گله‌رک تۆرکجه‌لشمیش کلمه‌لرده اولدوغو ادّعا ائدیلیرسه ده،29بو اثباتلانمیش بیر دوروم ده‌گیلدیر. آیریجا باشقا دیللردن دیوانا گئچن کلمه ساییسی‌نین دقّته آلینمایاجاق قده‌ر استثنایی بیر دوروم اولدوغو بۆتۆن جدی آراشدیرماچیلارجا وورغولانمیشدیر.30
بسم الله الرحمن الرحیم