دۆنیا دیللری - 1
دکتر ح. م. صدیق
دیللرین یارانیشی
دیللرین یارانیش مسألهسی هر زامان انسانی مشغول ائتمیشدیر. بو مسأله اۆزهرینده بیلگینلر چوخ دۆشۆنمۆش و چئشیدلی گؤرۆشلر اورتایا قویموشلار. بیلیم دونیاسی ایندیه كیمی قطعی و كسین بیر نظریهیه ال تاپمامیشدیر. ان تانینمیش گؤرۆشلر، بونلاردیر:
1. یانسیلاما گؤرۆشۆ
بو گؤرۆشه گؤره، انسان هر بؤلگهده، طبیعتده و یان – یؤرهسینده اولان سسلری تقلید ائتمك و اونلاری انكشاف وئرمكله، دیل یارادا بیلمیشدیر. بو گؤرۆشه گؤره، طبیعت انسان اۆچۆن یارادیجیلیق قایناغی حساب اولور. انسان، قوشلارین، آغاجلارین، سویون، یئلین و یؤرهسیندهكی هر وارلیغین تؤرهتدیگی سسلری، یانسیمایا چالیشمیشدیر. بونا گؤرهده، بؤلگهلردهكی سسلرین و شرطلرین دگیشیك و فرقلی اولدوقلاری اۆچۆن، دیللرده دگیشیك اولموشلار. تۆرک دیلینین یاراندیغی بؤلگهلرین، بوزلاق و سیجاق بؤلگهلر كیمی باغلی سسلی بؤلگهلر اولمادیقلاری اۆچۆن، تۆرک دیلی ان یئتگین و گئنیش دیل اولاراق یارانمیشدیر.
2. قارشیلاما گؤرۆشۆ
بو گؤرۆشه گؤره، انسان گؤردۆگۆ و یا تأثیرلندیگی هر اولای و حادثه قارشیسیندا، بیر سس چیخارمیشدیر. بو سسلرین یئتگینلشمهسی نتیجهسینده دیل یارانمیشدیر. چئشیدلی بؤلگهلرده، قارشیلامالاریندا چئشیدلی اولدوغو اۆچۆن، دیللر چئشیدلی اولموشلار. اؤرنهگین بوزلاق یئرلردهكی قارشیلامالار، سیجاق بؤلگهلردهكی قارشیلامالار ایله دگیشیر. اونا گؤرهده دیللر دگیشیك اولموشلار.
تۆرك دیلینین یاراندیغی بؤلگهلر، بوزلاق و سیجاق بؤلگهلر كیمی «باغلی قارشیلامالی» یوخ بلكه «گئنیش قارشیلامالی» بؤلگهلر اولدوقلاری اۆچۆن،بو بؤلگهلرده یارانان دیللر، ان یئتگین و ان گئنیش و هر اینجه دویغونو بیان ائدهبیلن دیل اولموشدور.
3. ایش گۆجۆ گؤرۆشۆ
بو گؤرۆشه گؤره انسانلار، بیر یئره ییغیلیب، بیرگه ایشلهدیكلری زامان، ایش واختیندا، تك و یا بیرلیكده، چوخلو سسلر چیخارماق و اشارهلر ایجاد ائتمهگه باشلادیقلاریندان سونرا، دیللرین یارانیشی باشلانمیشدیر. بو گؤرۆشه گؤره چوخ ایش گۆجۆ اولان ائللرین، دیللری یئتگین اولموشدور. تۆرکلرین یاشادیقلاری بؤلگهلرین، ایلین هر دؤرد فصلینده ایشلمهگه اویغون اولدوغو اۆچۆن، یاراتدیقلاری دیلده، بوزلاق و سیجاق بؤلگهلردهكی یارانان دیللره گؤره، داهادا یئتگین و گئنیش دیل اولموشدور.
4. اسلامی گؤرۆش
اسلام مدنیتی تاریخیندهده، دینی اینانجلارا دایاناراق، دیل یارانیشی حاققیندا چوخ سؤیلهییشلر اولموشدور. بو سؤیلهییشلرین هامیسی، آشاغیداكی آیهنین آنلامیندان قایناقلانیر:
وَ عَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاء هَـؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِینَ قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِیمُ الْحَكِیمُ.[1]
بو مبارك آیهنین آنلامینا گؤره اوجا تانرینین انسانلارا باغیشلادیغی یئتگینلیك، اونلارا دیل یاراتما گۆجۆ وئرمیش و بئلهلیكله اونلار ملكلردن داها یوخاری اولموشلار. علامه طباطبایی بو حاقدا گتیردیگی گئنیش تفسیر سونوندا، نتیجه آلیركی «اسماء»دان مقصد، دۆنیا دیللریدیر و تانرینین طرفیندن انسانلارا دیللری یاراتما و اؤیرهنمه گۆجۆ بخش اولونموشدور.
قوهوم دیللر
یئر أوزهریندكی دیللرین قوهوملوغو، ایكی تمل موضوع اۆستۆنده آراشدیریلیب اینجهلهنیر:
بیرینجی تمل، دیللرین تؤرهندیگی یئرلر و بؤلگهلرین بنزهر و قوهوم اولمالاری، ایـكینجی تـمل ایـسه دیـللرده اولان سسلـرین بنزهرلیگی، سؤز داغارجیغی و جمله بیچیمیدیر.
دیلچیلر، دیللری تانیما اۆچۆن بو ایكی تملی، اللرینده اساس اؤلچۆ ائتمیش و یئر اۆزهریندهكی دیللری اۆچ قوهوم بؤلگۆسۆنه بؤلمۆشلر:
تك هجالی دیللر
بو دیللرده هر سؤزجۆك بیر هیجادیر و هر آنلام اۆچۆنده بیر سؤزجۆك واردیر. سؤزجۆكلر، چكیم، بوكوم و اك آلماقدان اوزاقدیرلار. جملهنی قوران، بیر نئچه چكیمسیز و بۆكۆمسۆز سؤزجۆكلردیر كی جملهنیده چكمیسیز و بوكومسوز حالا گتیریر.
بو دیللر آراسیندان، چینجه، ویئتنام دیلی، جاوا دیلی، تبت دیلی، بورما، سیام دیـلی و آفـریقادا یاشایان بیر چوخ دیللر، او جملهدن بانتو دیللرینی آد آپارماق اولار.
بقره/ آيه 32.[1]
بسم الله الرحمن الرحیم