"دیوان لغات الترک" تورک تیلیده گی اېنگ جامع سۉزلیک
یازوچی: غلام سخی وکیل زاده یورتداش اندخویی
کابل شهری،1387 - ییلی
قایناق: http://www.babur.org
موندن مینگ ییل گـــــــه یقین ایلگری، تورکی بای تیلیده بیرینچی مـــرته(7500) تکواژه(مستقل سۉز) دن عبارت بۉلگن سۉزلیک یالغت نامه کتابی ایجاداېتیلگن. اوشبو سۉزلیک کتابی نینگ مؤلفی محمودکاشغری دیر. محمــودکاشـــغری شمس الدین حسین چاغری تگین اۉغلی وقوام الدوله لقب تاپگن محمودبن یوسف بوغــــراخان نېبره سی دیر. قاراخـــان لرماده ســـی -نینگ یازوچیسی"اومــــــلژان پرتـساک"محمودکاشغری نینگ باباسی حقیده مونده ی دیب یازه دی.
"قوام الدوله لقب تاپگن محمودبن یوسف بوغراخان بویوک خاقان اۉله راق هجری(448- 449 )ییل لریعنی اۉن بېش آی حکومت دن کیین کوچ نی کته اوغـــــــلی حسین چاغری گه تاپشیره دی. محمودکاشــــغری نینگ آته سی عین حـــــالده تیل بیلــووچی هم بۉلگن. محمودکاشغری اصلده هجــــــــری(370 )ییل حاضرگی قیرغیزستان اولکه سیگه تېگیشلی"ایسیق گول"یقینیدهجایلشگن" بارسغان"، "برسغن" یا "بالاساغون"دېگن شهـرده دنیاگه کېلیب،کیېن- چه لیک عایله سی بیلن بیرگه کاشغرگه کۉچیب بارگن.
پروفیسوررشادگنج نینگ یازیشیگه کۉره:محمودکاشغری نینگ آته -سی"بارسغان"دن کاشغرگه کۉچیب کېلگن ومحموداېسه کاشـــغرنینگ"اوپال" opal دېگن قیشـــــلاغیده دنیاگه کېلگن.(1 )
هـــرحالــــده کۉپینچه محقق لـــرنینگ قوَلیگه بناءً،محــمود،"تگین" یا "خاقان زاده" بۉلگن.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1 – کاشغر،اېسکی شهرهمده شرقی تورکستان مرکزی بۉلیب حاضرگی چین اولکه سیگه تېگیشلی دیر. کاشغرکۉرکم شهرسنه لیب، قیزیل سودریاسی "آلاداغ" دن سرچشمه آلیب اوشبوشهرایچیدن اۉته دی.دریااوزونلیگی اېسه(600 )کیلومتربۉلیب کاشغرشهریدن اۉتگچ"کاشــــغردریاسی"دېب اته -لـــــــــه دی.اونینگ غرب تمانیده اۉزبېکستان فرغانه ولایتی، جنوب تمانیده جامووکشمیر،شمال تمانیده"اورومچی"یول لری جایلشگن.شـــوباعث تجـــــــارت جهتیدن کته اهمیتگه اېگه بۉلگن شهرلردن سنه له دی. میلادی اۉنینچی عصردن اۉن ایکینچی عصرلرگه قدرتورک لر، اۉیغورلر، قـــــــــاراخانی لروقاراختایی لراوییرده حکومت قورگن لر. کیېنچه لیک مغوللرقۉلیگه اۉتگــــــن. دېمک(میلادی1862 _1875 )ییل لراراسیــــــده تورکستان پایتختی بۉلگن. میلادی(1928 -1937 )ییل لردن سۉنگره چین تسلطی آستیگه اۉتیب، کیېن، چین دولتی، سابق شورالردولتی یاردمی بیلن برچه قۉزغالان لرنی باستیردی. حاضربوشهرچین دولتی"سین -کیانگ"خودمختارولایتی نینگ مرکزی در.
معلوم بۉلیشیچه او، تۉقیزینچی خان صفتیده قاراخانی لرتختیگه خان مقامیده اۉلتیریشیگه قرارقیلینگن اېدی، بیــــــراق اونینگ تحقیق وادبیاتگه علاقه سی بۉلگن لیگی سببلی، تیکشیریش وتحقیقساحه سینی تنلب اوشــــبویولده اولکن آدیم لـــــــرقۉییب اونوتیلمس یادگالیک لرمیراث قالدیردی. محمـــــود،یاشلیک وییگیت لیـــــک پیت لــــریده آت چاپیش، یای آتیش مهارتلری(تیراندازلیک) وچوگان بازلیک وقیلیچ اوریش ملَکَه سیگه اېگه بۉلگن.
- پرتساک،محمودکاشغری آته سی نینگ شجره سی حقیده قوییده گیدیک یازه دی:
گول بیلگه قاغان
ا
بذرقاغان
ا
عبدالکریم صدیق
ا
سلیمان خان
ا
ابوحسن هارون بن سلیمان
ا
یوسف بن حسن هارون (بویوک خاقان)
ا
محمدیوسف (بوغراخان)
ا
حسین بن محمد(چغری تگین)
ا
محمودبن حسین الکاشغری
پرتساک نینگ قیداېتیشیچه : محمودایچکی اوروشلرنتیجه سیده اوزیورتی نی ترک اېتیشگه مجبوربـــۉله دی. اواۉرته آســـــیا برچه اولکه لرینی کۉزدن کېچیریب تورکی خلق لرتورلی اېلات لری بیلن یقیندن اوچـــــره شیب کۉپ معلومات لرتۉپله یدی. کیین فارس وعرب منطقه لریگه سیروسیاحت اېتیب فارسی،عربی ورومی تیل لرینی یخشی اۉرگنیب چیقه دی . دېمک او اۉزبیلیم لـــرینی آرتیـــریش اوچــــون بیرینچیدن کاشغروکیېنچه لیک ســـــمرقند، بخارا، نیشاپور، مرو و بغداد شهرلریده اۉزتحصیل لرینی آلغه آلیب باره دی.
احمدجعفراوغلو، شاکرا ولکوتاشیر، وذکی ولیدی توغان، محمودکاشغری نی"قاراخانی لر"
اشرافی طبقه سیگه نســــبت بېرگن لر. بیراق محمودکاشغری اۉزینی "امیرزاده" لیک دن باشقه بیراشراف طبقـــه سیگه نسبت بېرمه ی؛ بلـــــــکه اۉزینی اوزاثرلـــریده عادی گینه وکمترلیک بیلن"محمود" و"صاحب الکتاب" اصطلاحلری بیلن یادلب اۉتگن.
هرحالده محمود کاشغری اوشبو بویـــــوک ومنگواثــــری بیلن بوتون جهـــان ده اولکن ایزقالدیرگن. دېمک او، بو ییریک خزینه سی نینــــــگ یره تیشده کــــۉپ زحمت لرچېکیب تورک لریشه یاتگن برچه منطقـــه لرنی بیرمه- بیرگېزیب تورلی لهجه لرنی نظرده توتیب اولرنی فونیتیک، لهجه شناسلیک، لیکسیک (لغت شناسلیک)، آواشناســـلیک،صــــرفی ونحوی جهت لرینی انابتگه آلیب اۉزدیوانینی توزگن. کاشـــــــغری اۉزی بوباره ده یــازه دی :
"مېن، تورکمن لر، اۉغوزلر، چېگل لر، یغمالر و قیرغیزلرشهرلـــری، قیشلاق وییلاق لرینی قنچه ییل لرگېزدیم واولرتیل لری نینگ برچه خصوصیت لرینی اۉرگندیم".
ایتیلیشیچه محمــــودکاشغری نینگ "جواهرالنحوفی لغات الترک" ناملی باشقه بیرکتابی هـــــم بۉلگن، بیراق اوشبواثری بیزگچه ییتیکېلمه گن.
کاشغری نینگ بویادلنگن کتابی ، خلــــیل بن احمدالفراهیدی (وفاتی هجری 80 ییلی) نینگ "کتاب العین"اثریگه مانندکتاب دیر. کاشغری بواثری نی "لغات الترک دیوانی"ده اېسله تیب اۉتگن.
محمودکاشغری نینگ مقبره سی :
محقــق وتــــورک تیلی تدقیقاتچیسی"عثمان ســــرت قـــــایا" نینگ قَولیگه بناء باستان تانووچی لربیرقنچه قیدیروولردن کیېن میلادی(18 /12 /1982 )ییلی اونینگ مزاری نی" اوپال" قیشلاغی نینگ (45 ) کیلومترلیگیده تاپیشگه موفـــق بۉلگن لر.عثمان نینگ ایتیشیگه کۉره میلادی(6 / 1 /1383 ) ییلی"امیــــن حسن قاضی آخونوم"تمانیدن یازیلگن وقفیه ده بوحقده مونده ی کېلگن :
" تاریخقه بیــرمینگ ایکی یوزییل لیک ایکی ماه رجب المرجبینگ اون تورت، بقرییلی مضافات کاشغرمـحکمه دارالقضا مسندشریف ملاصادیق اعلم بن شاه اعلاآخوند خاتم فی الذیل تندرستلوقا حالتیم بیریوزاون تـــورت یاش ســــالیم بیلن علــــم هیات ایشتیاق ادبلیغ کیفیات بیلن قلوم دیکی بیرمقــــــواغه مشتمل مبنی معرفت شش دفترمثنوی علم عرفان معنوی قلم اجتهادبیلن اوراق صحیفه گه زینت بیــرگن قیمت بهاملکی زرخرید کیتابیمنی بلده ی کاشغردرموضع اویفال تحت جبـــــــل چشـمه ی زلال صحنه سینده مدفن مصنف عرفان حضرت مولام شمس الدین حسین صاحب قلم محمودالکاشغری نینگ مازاراتیغا وقف مطلق وتصدیق موبد بایدکی بواولوغ ادیبه معرفت کتابیمنی ائدیب علم اربابلاربیلن مـــــزارشمس الدین حسین صاحب قلم محمودالکاشغرینینگ قبرمنورنینگ صحنه سینده چشمه ی زولالی اطــــرافینـــدااولتــــوروب، مذکـــورکیتابی نی مطالعه قیلیب، صاحب قلم حضرت مولام شمس الدین حسین محمودالکاشغـری نینگ حقلرینده دوعــــــاقیلیب، اولاد امت قومی ملتگه تعلیـــم علم قیلیب فضل کمال تانیتیغای سعی قیلغایلار. بومذکوروقف کیتابیمغه یاش شاگردیم ملاعبدخلوت بن ملاعوض نی متولی نصـــــب قیلدیم دیب خاتم فی الذیل ملاصادیق عالـم ئوزمهــــــرمنی باسدیم. مـــذکوراقـــراریمنینگ راستلیغقاعلمای مدرس النظرآخــــونوم مـــــلاغوجیلاق اویفالــــــدین زیدین قـــورولبیگی لرشاهیددورلرمهر
(هوالمعروف العالم ملاصادیق اعلم بن شاه اعلی 1208 هجری.(1)
شوندن معلوم بۉلیشیچه، کاشغری نینگ قبری کاشغرولایتی نینگ غرب تمانیده گی "اوپال" قیشلاغیده جایلشگن. مقاله باشیده اېسله تیب اۉتگنیمیزدېک "کاشغر"حاضرگی چین اولکه سیگه تېگیشلی"سین کیانگ" مرکزی دیر. دبیرسیاقی بوحقده یازه دی:
تورکستان اولوسی محمودکاشغری نی "اوپال" اهلی دیېدیلر.اوپال بیرکۉرکم ناحیه بۉلیب کاشغرنینگ (50 )کیلومترلیک غرب تمانیده جایلشگن. اوییریقینیده بیرتیپه لیک اوستیده کاشغری نینگ قبری بیرشکوهلی طرزده بنااېتیلگن. قبرنینگ شمال وشمالغرب تمانلریده بویوک تیپه لیک وشرق تمانیده اوپال جلــــگه سی وشـــــونینگدیک یول نینگ ایکی تمانی اېسه تبریزی درخت لربیلن بېزه تیلگن. شــــــوکبی اوییرده گی مسجدیقینیده بویوک بیرمهمان سرای هم بنااېتیلیب اونینگ اطـــــرافی گـــلکارلیک قیلینــــگن. اوییرده بیرمحوطه اۉرته سیده کاشغری مزاری جایلشگن. قبراېسه مستطیل شکل اۉله راق نېچه اۉتاق دن توزیلگن .اونینگ دیوارلریده گی تـــورلی شعــرلر،اۉیغوری خــــطی بیلن بېزه تیلگن.قبر، ییردن ایکی متربلندلیگی بۉلیب اونینگ پیشانه سیگه "مــــــزارکاشغری" دېب یازیلگن. قبراېسه بیرمخصوص لته(یاپینج) بیلن یاپیلیب یوزیگه، زرلی خط تــــــۉقیلگن.
خط متنی شوندن عبارت: "ئولوغ ئالیم محمودقه شقری قه برسی".
دېمک اوییرده (97 )ته پله باربۉلیب اوشبوپله لرکاشغری یاشیــــگه تېنگ کېــــله دی.
اونینگ یانباشیده "زلال"دېگن بیربولاق هم بار.
لغات الترک قچان یازیلگن؟
ایران بیلیمدان تیلشناسی اسماعیل هادی اۉزکتابی"فرهنگ تورکی نوین" ده "لغات الترک دیوانی" حقیده قوییده گیچه یازه دی :"دیوان لغات الترک مؤلفی محمود بن حسین بن محمودکاشغری اوشبوبویوک اثری نی "قــــراخـــــانی لردَوریده ایجاداېتگن. او، بوکتابنی موندن مینگ ییل آلدین(میلادی 1072 ییلی) "تــــورکی دن عـــربچه"گه یازیب عباسی لرخلیفه سی ابوالقاسم عبدالله بن محمد"المقتدی بالله" گه هدیه قیلـــگن. باشقه بیر قَولگه کۉره : کاشغری"لغات الترک دیوانی"اۉستیگه ییللر بۉییچه ایشـــــلب نتیجه ده اونی میلادی(1076 -1077 )ییل لرده اداغیگه ییتکزگن. وسۉنگی نسخــــــه سینی میــــلادی(1083 )ییلی هجری قمری (476)ییلی اداغیگه ییتکزیب بغدادخلیفه سیگه تاپشیرگن.
کاشغری نینگ " دیوان لغات الترک " اثری، تورکی تیل بوییچه، بیرینچی بویوک قاموس حسابلنه دی. اوندن تشقری بوکتاب لغتشناسلیک جهتیدن هم کته اهمیتگه اېگه دیر. اوشبــــواثرده برچـــــه تــــــورک لرنینگ فرهنگ ورسم ورواجلری، همده تاریخ وجغرافیه،قاله ویرسه اولرنینگ عامیــانه وآغزه کی ادبیاتلری، باله لراۉیین لری،اېکین چیلیک، تورلی یېمک لـــری، اېرکــــک وعیــــال لرکیېم لری،اوروش اسباب – یراق لری،تجارت وشونگه اۉخشش موضوع لر حقیده هــــر تمانلمه وکېنگ معلومات لربېریلگن. بدرالدین محمودبن احمدعینی نینگ "عقدالجمان فی تاریخ اهل الزمان" واولیاچلبی نینگ "کشف الظنون" کتابلریده،کاشغری دیوانیـــــــدن آت توتیلگن. کاشــــغری دیــــوانی اۉن تۉقیزینچی عصرلرگچه رویابگه چیقمه ی ،بیراق یازیلیشیدن ایکی عصراوتگندنکیېن، اونینگ اصل قۉلیازمه نسخه سییــــوزیدن یازیلگن بیــــرنسخه، محمــــــد بن ابی بکربن ابی الفتح الساوی الدمشقی تمانیدن تاپیلگن. دیوان نینگ اصل نسخه سی حاضرچه لیـــکده استانبــــول ده"علی امیری" کتابخانه سیده سقلنماقده. دیوان،بیرینچی قتله اوچ جلدده هجـــری قمــــری(1333 )ییلی چاپ اېتیلگن. کیېنچه لیک میلادی(1939 – 1941 )ییل لرده "بسیم آتالای" تمانیدن تورکیه بوگونگی تورکی لهجه سیده ترجمه قیلینیب نشراېتیلگن.
اوشبو نسخه ، بیرینچی قتله ،آلمان لیک شرقشناس" کارل بروکلمان "تمانیدن آلمان تیلیگه، کیېن "بسیم آتالای" طرفیدن تورکچه گـــــه ســـۉنگ اۉیغورچـــه،اۉزبېکچه،روسچه وانگلیسچه گه اۉگریلدی.هجــــری شمسی(1375 )ییل تهران ده دکترمحمددبیرسیاقی تمانیدن فارسچه گه ترجمه قیلیـــندی. دېمک اوشبوترجمه جوده هم ناقص طرزده ترجمـــــه قیلینگن اېدی.سۉنگی ییل لــــــرده گی دکتر حسین محمدزاده جنابلری نینگ اېتگن ترجمه سی،"اندیکس"یاواژه لـــرالفبایی جهتدن ترتیب گه سالینگنی اوچون کته ارزشگه اېگه دیر.
بسیم آتالای نینگ ایتیشیگه کۉره : لغات الترک دیوانی کـــــۉپ ییل لـــردن بویانشرق شناسلرتوجه سینی اۉزیگه قره تگن. جرمن بیلیمدانی "کــــارل بروکلمان"میــــــلادی(1914 )ییل لرده دیوان ده گی بارشعرلرنی ییغیب اونینگ "سۉز مه سۉز"ترجمه قیلیبنشراېتدی.شونینگدېک آلمان لیک ینه بیربیلیمدان"فرتیس هامیل"،دیوانــده گی ،تورک لرنینگ اېسکی ضرب المثل لرینی جرمن تیلیده ترقتدی. شونگه اۉخشش ،دیوان تۉغری سیده تورکیه ده کیمقنچه تدقیقی وتحقیقی ایشلربۉلگن.لغات التورک دیوانیدن کیېن،"الادراک للسان الاتراک، حلیة البیان،بلغة المشتاق فی لغة الترک والقفچاق، زهرالملک فی نحــوالترک، الافعـــــال فی لــــسان الترک،الــــدرة - المضیئه فی اللغة الترکیه، الشذورالذهبیه والقطع الاحمدیه فی اللغة الترکیه، نادرالدهرعلی لغة ملک العصر، ترجمان المترجم بمنتهی الارب فی لغة الترک والعجم والعرب، قصیدة قواعد لسان الترک، التحفة الزکیه فی اللغة الترکیه، مسیرة العلوم، اللغة النوائیه والاستشهادات الچغتائیه، بدائع اللغه، سنگلاخ، المتغای ناصری، لغتفتحعلی قاجار"ناملی تورلی لغت نامه لرایجادبۉلدی؛ بیراق اوحد گچه جامع اثرلربۉلمه دی.
شونیگدېک باشقه بیرقنچه بیلرمانلروقاموس یازوچیلری؛جمله دن"عقدالجمانفی تاریخ اهل زمان"مولفی عینی گه معروف بدرالدین محمودبن موسی العینتابی، "تاریخ البدرفی اوصاف اهل العصر"مولفی عین حالده بدرالدین محــــمودنینگایناغه سی شهاب الدین احمد،کشف الظنون"مولفی کاتب چلبی و"تاج الــسعدا"مولفی عالم بن محمدالکاشغری، محمود کاشغری دیوانیدن یخشی گینه فــــایده لنگن لر.
ایلگری ایتگنیمیزدېک محمودکاشغری اۉزکتابیده تورکی تیلی نینگ تـورلیلهجه لریدن تشقری اېلات واۉروغ لری حقیده هم کېنگ تۉخته لیب اولرنی(20 اۉروغ دن عبارت دیېدی. اونینگ یازیشیگه کۉره تورکی اۉروغلری : قفچــــاقی،اۉغوزی، یماکی،باشقوردی، باسیملی، قایی، یباکۉیی، تاتـــاری، قیــــرغیزی چگل،تخسی یی،یغمایی، اۉغراقی، چاروقی، چمولی، اۉیغوری، تانقوتی،ختــــایی، خلجی، خاقانی واونینگ جزء لریدن عبارت.
کاشغری دیوانیده شونده ی ضرب المثل لروآته ارسۉزلریگه اوچـــره یمیزکیمبوگونگی کونده برچه تورک لراراسیده ایشله تیله دی؛ مثال اوچون:
"داغ داغــــایئتیشمز،آدام آدامایئتیشر، چوخ گولن چوخ آغلار، قیشین گلیشی ، یایدان بللی دیر، دامـــا - داماگـــول اولار- دادا دادا هئچ اولار،آت ئولــــر میدان قالار.
ایگید ئولرآدآلار،قیلیچ ئوزقینین کسمز.
دیوان نینگ ترجمه لری:
1 – محمودکاشغری نینگ"دیوان لغات الترک"ارزشلی اثری دنیانینگ بیرقنچه
تیل لریگه ترجمه قیلینگن؛جمله دن بیرینچی قتله"معلم رفعت"گه شهرت تاپگن
مرحوم احمدبن عبدالکریم تمانیدن هجری قمری(1333 -1335 )ییــل لراراسیده
"دارالخلافه العلیه اسلامبول مطبعه عامره"ده اوچ جلدده نشراېتیلدی.
معلم رفعت دیوان تۉغریسیده بیرنیچه ت تحقیقی ووصفی مقاله هم یازگن.
بیرینچی مقاله سی"دیوان لغات الترک یازیلیش تاریخی حقیده وایکینچی مقاله
سی اېسه دیوان نینگ دیباچه سی تۉغریسیده بۉلگن.
2 – آلمانچه ترجمه سی :
میلادی(1928 )ییلی"برسلاو"شهری بیلیم گاهی سامی تیل لراستادی رحمتلی
"کارل بروکلمان"carl brockel ،دیوان دن(7993 )تکــــواژه یامستقل سۉز
لرنی چیقریب بیرجلدده(252 )بېتده الفبایی سیستمی اساسیده همده سۉزلرنینگ
املایی خصوصیت لرینی نظرده توتیش بیلن نشراېتدی. بوناملنــــگن اثراوشه ییل اۉزیده "مجارستان"ده آفسیت شکلیده هم باسیلیب چیقدی.
بروکلمان کتاب متنی دن تشــــقری، اونینگ شعرلـــرینی هم علیحده شکلده
ترجمه سی بیلن نشراېتگن. شونینگدیک اومیلادی(1918 -1928 )ییل لراراسیده دیوان مستقل سۉزلری،ضرب المثل لری،شعرلری،جفرافیایی اصطلاح لری وتاریخی
موضوع لرینی علیحده-علیحده مقاله لــــــرضمنیده نشراېتدی.اونینگ بویازگن
مقاله لری کیېنچه لیک"احمدجمال کۉپرولی"تمانیدن اېسکی آغزه کی ادبیاتی"
نامیده ترجمه قیلینیب نشراېتیلدی.
3 – معلم رفعت نینگ تورکی استانبولیگه قیلگن ترجمه سی:
معلم رفعت کتاب نینگ عربچه متنی نی اوچ جلدده تۉلیق شکلده نشراېتیش
دن تشقری،اونی تورکی استانبولی گه هم ترجمه قیلگن."بسیم آتالای"نینگ ایتیشیگه
کۉره،معلم رفعت دن،"لغات الترک دیوانی"نینگ ایکی فرقلی ترجمه سی اونینگ
قۉلیده بارلیگینی قیداېته دی.
4 – عاطف قونیه یی نینگ تورکی استانبولی گه اېتگن ترجمه سی:
عاطف قـــونیه یی، کتاب نی بسیم آتالای تیارلگن منبع لریدن فایده لنیب،
اوحقده اوزتنقیدی فکروملاحظه لرینی بیلدیره دی.
5 – بسیم آتالای ترجمه سی :
بسیم آتالای دیــوان نی تـــورکی استانبولی گه ترجمه اېتگن.دېمک آتالای
ترجمه سی اېنگ جامع ویخشی ترجمه لردن حسابلنه دی.اودیوان نینگ "معلم-
رفعت"و"عاطف قونیه یی" نینگ اختیاریده گی چاپ قیلینمه گن ترجمه لریدن فایدهلنگن.اونینگ ترجمه سی اوچ جــــــلدده میلادی(1939 – 1941 )ییل لراراسیده
باسیلیب چیققن .بوترجمه کیېنچه لیک قیته- قیته آفسیت شکلیده نشراېتیلگن.
اوشبوترجمه ده(7883 )مستقل سۉزکیریتیلگن دیر.
6 – دیوان نینگ الفبایی ترجمه سی :
بسیم آتالای دن کیېن،"دهــــری دیلچین"،دیوان ، مـــستقل سۉزلری نینگ
الفبایی فهرستی نی نشراېتدی.دېمک دهری دیلچین ایشی،کارل بروکلمان ایشی
نینگ تکراری اېدی.بیراق دیلچین،ایریم ابتکارلـــروقۉشیمچه لرنی اونگه علاوه
قیلگن. رحقیقت اونینگ بوایشی،بروکلمان ایشی نینگ تکمیل اېتوچیسی دیېله دی.
7 – تورکی – اۉزبېکی ترجمه سی :
میلادی(1960 – 1963 )ییل لـــرده،"صالح محمدمطلبوف"تاشکینت ده
بسیم آتالای ترجمه سیدن فایده لنیب اۉزبېکی ترجمه سینی اوچ جلدده نشراېتدی.
کتاب(9222 )مستقل سۉزدن عبارت اېدی. او،"غنی عبدالرحمانوف"یاردمی بیلن
اوشبو اوچ جلدلیک ترجمه ،لغت لرفهرستی نی میلادی(1967)ییلی اۉزبېکستان
بیلیم لراکادیمی سی یاردمی بیلن چاپ اېتدی.
صالح محمدمطلبوف کتــاب ترجمـــه سیدن تشقری ،میلادی(1958 )ییلده
"اۉن بېشینچی عصرتیل شناسی محمودکاشغری"عنوانلی ومیلادی(1961 )ییلده
"محمودکاشغری نینگ لغت نامه سی"عنوانلی مقاله لرینی تاشکینت وعشق آباد
شهرلریده نشراېتدی.
8 - تورکی – اۉیغوری ترجمه سی :
میلادی(1981 – 1984 )ییل لـــراراسیده اورومچی شهریده،بسیم آتالای
ترجمه سی یوزیدن،دیوان نینگ اوچ جلدلیک اۉیغورچه ترجمه سی نشراېتیلدی.
اوشبوترجمه ده لغت لرنینگ دقت بیلن تلفظ قیلینیشی چوقورنظرده توتیلگن.
9 – انگلیسچه ترجمه سی :
دیوان نینگ انگلیسچه ترجمه سی میلادی(1982 – 1985 )ییل لـــــــرده
هاروردعالی اۉقویورتی نینگ استادلریدن بۉلمیش"روبرت دنکوف"و"جیمزمک کلی"
تمانیدن اوچ جلدده چاپ اېتیلدی.جیمزمک کلی ،دنکوف یاردمی بیلن دیوان نینگ
انگلیسچه ترجمه قیلیشدن تشقری،کتابده گی لغت لرنینگ تۉغری املاسی حقیده
ایکیته ارزشلی مقاله هم ترقتدی.
10 – تورکی – قازاقی ترجمه سی :
میلادی(1997 - 1998 )ییل لرده دیوان نینگ قازاقچه ترجمه سی حرمتلی بیلیمدان اصغرکرماشولی اگابایوف"تمانیدن اوچ جلدده "آلماآتا"شهریده نشراېتیلدی.
کۉرینیشیچه اوشبوترجمه ده هم "بسیم آتالای"ترجمه سیدن فایده لنیلگن.
منبع لر :
1 – "دیوان لغات الترک محمودبن حسین محمودالکاشغری"کتابی،دکترحسین محمدزاده صدیق ترجمه سی،هجری شمسی 1384 – ییلی ،تهران .
2 – "فرهنگ تورکی نوین" لغت نامه سی، اسماعیل هادی تالیفی،هجری شمسی 1379 – ییلی،بیرینچی
چاپ،تهران
3 - "تاریخ ادبیات تورکی – اۉزبېکی"، پروفیسورمله یف تالیفی ، برهان الدین نامق شهرانی ترجمه ،
تحقیق ونگارشی بیلن،پشاورشهری،پاکستان ،هجری شمسی 1379 – ییلی
4 – انترنت سایتی،حیدربیات مقاله سی .
5 – کاشغرلی محمود دیوان لغات التورک ،اتاتورک کلتوروتاریخ یوکسک قۉره مه ،تورک دیل قوره مه سی، بېشینچی چاپی،میلادی(2006 – ییل،انقره ، تورکیه
-------------------------------------------------------------------------
1– دیوان لغات الترک محمودبن الحسین الکاشغری (27 و28 )بیت لری،دکترحسین محمدزاده صدیق ترجمه سی،هجری شمسی 1384 – ییل .
بسم الله الرحمن الرحیم