چاغاتای تورکوسون ترجمه ائدن: دکتر حسین محمدزاده صدیق

[ظنّ و گۆمان مصدری]

• یئنه [تۆرکلرین] بیر نوع عیبارت و ادالاری وار[دیر] کی بیر کیمسه‌نین بیر ایشی [گؤردۆگۆنۆ] گۆمان ائتمک ایله، اول ایشی اول شخصه نسبت‌گونه وئره‌رلر. یوخ کی تحقیق اۆزۆندن، بلکه مظنّه و گۆمان حیثیتیندن[دیر.] اما بوندا دقت چوخدور. بئله کی:


بارغودیک barğudik،

یارغودیک yarğudik،

کیلگۆدیک kilgüdik،

بیلگۆدیک bilgüdik،

آیتقودیک aytqudik،

قایتقودیک qaytqudik،

اورغودیک urğudik،

سورغودیک sorğudik.


و بو فارسیده اولماز.

[تلسمه فعلی]

• و بعضی الفاظین آخریندا بیر «جیم» حرفی وصل قیلیرلار و اونون ایله اول فعلده سۆرعت حالینی اراده قیلیرلار. بئله کی:

ییتکئچ yitkeç،

و ایتکئچ itkeç،

و بارغاچ barğaç،

و یارغاچ yarğaç،

و تاپغاچ tapğaç،

و ساتغاچ satğaç.

[مبالیغه فعلی]

• و یئنه بیر «کاف» و «ر» حرفی کی بعضی لفظین آخرینا الحاق قیلیرلار. اوندان مبالیغه و سعی اراده قیلیرلار. بئله کی:


بیله‌کؤر biləkör،

و قیلاکؤر qılakör،

و کیته‌کؤر kitəkör،

و ییته‌کؤر yitəkör.


[تفضیلی و مبالیغه صیفتی]

• یئنه بیر رنگ و یا بیر صیفتین هم اول حالینا مبالیغه اۆچۆن اونون اوّلینده اول حرفه بیر پ یا میم اضافه قیلیب، اول شئیه زاید قیلیرلار.

پ میثالی:

آپ‌آق apaq،

و قاپقارا qapqara،

و قیپ‌قیزیل qıpqızıl،

و ساپ‌ساری sapsarı،

و یوپ‌یومالاق yupyumalaq،

و یاپ‌یاسسی yapyassı،

و آپ‌آچیق apaçıq،

و چوپ‌چوقور çupçuqur.


بو نوع خئیلی هم تاپیلیر.

میم میثالی:

گؤمگؤی kömköy،

و یام‌یاشیل yamyaşıl،

و بوم‌بوز bomboz.

[ساواش و اگلنجه اسبابی]

• یئنه بیر نوع «واو» و «لام» بعضی لفظه الحاق قیلیب، بیر معبّر و بیر مخصوص صیفته تعیین قیلیرلار کی سلطنتین خواه رزم اسبابی اۆچۆن و خواه بزم جهتی اۆچۆن معتبردیر. بئله کی:

هیره‌وول hirəvül،

و قاراوول qaravul،

و چانداوول çaŋdavul،

و یاناوول yaŋavul،

و سؤزه‌وول sözəvül،

و تاپاوول tapavul،

و کیتپه‌وول kitpəvül،

و یاساوول yasavul،

و بؤکه‌وول bökəvül،

و شیغاوول şiğavul،

و داقاوول daqavul.


کیم اولار بوندان عاریدیرلر.

[رسوخی صیفت]

• یئنه بعضی لفظه بیر لام الحاق قیلیرلار کیم اول شئیین اول صیفتده رسوخونا دلالت قیلیر. بئله کی:

قاهال qahal،

یاسال yasal،

قابال qabal،

تونقال tunqal،

تارقال tarqal،

توسقال tosqal،

سویورقال soyurqal.


[سارتلار] قیلیج ایله چاپماغی، سوغلوماغی، نیزه ایله سانجماغی و ایلماغی، هامیسینی «زَد» لفظی ایله ادا قیلیرلار.

[مکان آدلاری]

• یئنه [تۆرکلر] بعضی محل و مکان [آدلارینا] بیر قاف الحاق قیلیب، بیر فصل یا بیر امره منسوب قیلیرلار. بئله کی:

قیشلاق qışlaq،

و یایلاق yaylaq،

و آولاق avlaq،

و قوشلاق quşlaq.


و بو هم، غریبدیر و فارسیده هم بعضینی تۆرک دیلی ایله دئیه‌رلر.

بو الفاظ و عیباراتدا، بو نوع دقایق چوخدور کی بو گۆنه ده‌گینجه هئچ کیمسه بونون حقیقتینی ملاحظه قیلمادیغی جهتدن، بو، گیزلی قالیبدیر.

[فارسجا شعر یازماق]

و تۆرکۆن هۆنرسیز و تنبل ایگیدلری آسانلیق اولماق[اۆچۆن] فارسی الفاظ ایله نظم دئمه‌گه مشغول اولوبدورلار. و فِی‌الْحَقِیقَة، اگر شخص یاخشی ملاحظه و تأمّل قیلسا، چۆن بو لفظده بونجا وسعت و مئیدانیندا بونجا فصاحت تاپیلیر، گره‌ک کیم بوندا هر سخن‌گذارلیق و فصیح‌گفتارلیق و نظم‌سازلیق و فسانه‌پردازلیق آسان‌راق اولاجاق و واقعاً آسان‌راقدیر.

اوندان سونرا کیم، تۆرک دیلی‌نین وسعتی بونجا دلائل ایله ثابت اولدو، گره‌ک ایدی کی بو خلق آراسیندان پئیدا اولان طبع اهلی، صلاحیت و طبعلرینی اؤز دیللری دوردقجا، اؤزگه دیل ایله ظاهیر قیلماسا ایدی و بئله [ایشه] بویورماسالار ایدی.

و اگر ایکی دیل ایله دئمک قابلیت‌لری اولسا، [یاخشی اولاردی کی] اؤز دیللری ایله چوخراق دئسه‌لر ایدی. و یئنه بیر دیل ایله آزراق دئسه‌‌لر ایدی. و اگر مبالیغه قیلسالار، [هر] ایکی دیل ایله دئسه‌لر ایدی.

بو احتمالا خود یول وئرسک، اولماز کیم تۆرک اولوسونون خوش طبعلری مجموعی، سارت دیلی ایله نظم دئسینلر و بالکلّ تۆرک دیلی ایله دئمه‌سینلر! اما چوخو دئمیرلر، دئسه‌لرده، سارتین تۆرک دیلی ایله نظم ائتمه‌سی کیمی[دیر.] فصیح تۆرکلر قارشیسیندا اوخویامایاجاقلار و [قبول] ائتدیرمیه‌جکلر. و اوخوسالار، هر لفظلرینده یۆز عیب تاپیلاجاق و هر ترکیبلرینه یۆز اعتراض وارد اولاجاق.

پس بو حیثیت‌لردن، بئله معلوم اولور کیم چۆن بو دیلده غریب الفاظ اداسی چوخدور، بونو خوش‌آینده ترتیب و روباینده ترکیب ایله باغلاماغین دۆشوارلیغی وار. مبتدی طبعی، اول نظمی، دۆشوارلیق ایله باغلاماقدان کوفت تاپیب، متنفّر اولور و آسان‌راغا ساری مئیل قیلیر. چۆن نئچه قاتلا بو نوع واقع اولدو، طبعی خوی قیلدی. چۆن طبیعتی معتاد اولدو، اؤز معتادین قویوب غیرمعتادا کی مشکل‌ره‌ک هم اولاجاق، مئیل قیلماغی متعذّردیر.

• یئنه اۆل کی اؤز هم‌جینسی هم، ماییل، بلکه مشتغل اوشبو نوعه گؤره‌ر و زامان و رسم اهلی طریقیندن چیخماغی مناسیب گؤرمز، و بو نوع ایله قالار. و مبتدی‌یه یئنه عادتدیر کیم طبعیندن اول شئیه باش اورسا، چۆن اؤز زاده‌ی طبعی اؤزۆنه محبوب ایکن مجبولدور. دیله‌ر کی اونو بو فن اهلینه عرض قیلیب جیلوه وئرسین.

چۆن بو فن اهلی، فارسی‌گویدورلار، و تۆرک الفاظیندان بهره‌مند ایمزلر، طبعی اول جانیبدن اعراض قیلیب، بو فنه مشغول ائل ساری مئیل گؤرکه‌زیر. ایندی کی مئیل گؤرکزدی، مناسبت‌لر تاپیب، هم بو خئیلدن اولور. بئله کی بو زاماندا اولوبدور.

• باری، هر تقدیر ایله کی وار، با وجود تۆرک الفاظی‌نین فارسی‌یه بونجا مزّیت و نفس امرده بونجا دقتی و وسعتی نظم طریقینده شایع ایمز ایدی و کتمان نهان‌خانه‌سینه تۆشۆب ایدی، بلکه متروک اولماغا یاخینلاشیر ایدی.

[تۆرک الفاظی]

بو خاکسارا صباوت اواییلینده کی آغیز حوققاسیندان بیره‌ر گؤوهر ظاهیر اولماغا باشلاردی، اول گؤوهرلر، هنوز نظم سیلکینه گیرمه‌میش ایدی کیم ضمیر دریاسیندان نظم سیلکینه دارتیلان گؤوهرلر طبع غواصی سعیی ایله آغیز ساحیلینه گلمه‌گی باشلاماق گؤستریردی.

چۆن مذکور اولان قاعده ایله کیم ادا تاپدی، مئیل فارسی ساری اولدو. اما چون شعور سنّینه قدم قویولدو، چون حق ـ سُبْحانَهُ وَ تَعالَیـ ، طبعه غرابت ساری مئیلی ذاتی و دقت و دۆشوار پسندلیگه شروعی جبلّی قیلیب ایدی، تۆرک الفاظینا داهی ملاحظه‌نی لازم گؤرۆلدۆ. عالمی نظره ‌گلدی، اون‌سکگیز مین عالمدن آرتیق! اوردا زیب و زینت، سپهر طبعه معلوم اولدو، دوققوز فلکدن آرتیق!

اوردا فضا و رفعت مخزنی گؤرۆندۆ، دۆرلری کواکیب گؤوهرلریندن رخشنده‌راق. و گۆلشنی گؤرۆندۆ، گۆللری سپهر اخترلریندن درخشنده‌راق. حریم اطرافی، ائل آیاغی یئتمکدن مصون، و اجناس غرایبی، غیر الی ده‌گمکدن مأمون. اما مخزنی‌نین ایلانی خونخوار و گۆلسین‌نین تیکانی بی‌حدّ و شمار.

خیالا گلدی کیم: همانا کی بو ایلانلار نیشی نیشتریندن، طبع اهلی خردمندلری بو مخزنیندن بهره تاپمادان اؤتۆدۆرلر. و کؤنۆله بئله دولاندی کیم: گؤیا بو تیکانلار سرزنشی ضرریندن، نظم خئیلی، گۆلدسته بندلری بو گۆلشندن بزم اۆچۆن گۆل ال ایله آلمادان یول توتوبلاردیر!

[دیوانلاریم]

چۆن بو طریقده همّت عالی ایدی و طبع بی‌باک و لاابالی اؤترگه قویمادی و تماشاسیندان دویمادی.

اول عالم فضاسیندا، طبع سیپاهی تۆرک تازلیقلار دۆزه‌نله‌دی و اول سپهر هواسیندا خیال قوشو بلندپروازلیقلار گؤرکزدی. و اول گنج جواهیریندن، ضمیر صیرفی‌سی نهایت‌سیز قیمتلی لعل و دۆررِ ثمین آلدی. و اول گۆلشن ریاحینیندن، کؤنۆل گۆل‌چینی، حدّ و غایت‌سیز نُکهت‌لیک گۆل و یاسمن قوینونا سالدی.

چۆن بو مواهیب ایله غنالار، و بو غناییم ایله استغنالار میسّر اولدو، بونون نتایجی گۆللری، روزگار اهلینه بی‌حدّ و میقدار آچیلا باشلادی. و باشلارینا بی‌اختیار ساچیلا گیریشدی.

[1.] او جۆمله‌دن بیری، غرائب الصّغر دیوانیدیر کیم کیچیک یاشدا تقریریمدن گزارش، و تحریریمدن نگارش تاپیبدیر، کیم معانی غُرباسیندان غریب الفاظ لیباسینا گئیدیرمیش و خلق کؤنلۆنۆ اول غریبستان اهلی اوتو ایله یاندیرمیشام.

[2.] یئنه نوادرالشّباب دیوانیدیر کی ایگیدلیک اوایئلینده بیانیم کیلکیندن نمایش دیوانینا و آرایش بوستانینا گیریبدیر کیم اول نوادر تماشاسیندان ایگیدلیک مۆلکۆنده غوغا سالمیشام، و مۆلک ایگیدلری کؤنلۆندن آرام و قراری آلمیشام.

[3.] یئنه بدایع الوسط دیوانیدیر کیم، عؤمر اواسطینده خیالیم خامه‌سی اونون زیبینه نقش‌بندلیک و زینتینه سئحر پیوندلیک قیلیبدیر کیم اول بدیعلر واسیطه‌سیندن شئیدا کؤنۆللر ائشیگین، عشق داشی ایله قاخمیشام و او ائوه فیتنه و آفت اوتون یاخمیشام.

[4.] یئنه فوائدالکبر دیوانیدیر کیم حیات اواخرینده، تخیّلۆم خامه‌سی اونو رشک نگارخانه‌ی چین و غیرت خُلدِ برین قیلیبدیر کیم، آندا اولولارا فایده‌لر زۆلالین یئیترمیشم و هَوَسلری شُعله‌سینه نصایح زۆلالیندان سو وورموشام.