محاکمة اللغتین و امیر علیشیر نوایی 9 (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
ترجمه از ترکی چاغاتایی: دکتر حسین محمدزاده صدیق
• و آو و قوش کی سلاطین آداب و رسوموندا هر بیری باشقا متعیّن ایشدیر، ایکیسینه شکار دئرلر.
و آودا عمده کی کئییکدیر. تۆرک آنین ائرکهگین هونا hona و دیشیسین قولچاقچی qulçaqçı دئر.
یئنه سویقون soyqun ـ ون هم، ائرکهگین بوغو buğu و دیشیسین مارال maral دئر. سارت آهو و گوزندن اؤزگه بیر شئی دئمز.
• و بیر های کۆیلۆ بیر آو دونقوز آویدیر، اونون هم، ائرکهگین قابان qaban و دیشیسین مئغیچین meğiçin و اوشاغین چورپا çurpa دئرلر. و سارت هامیسینی خوک و گراز لفظی ایله دئیهر.
و گلدیک قوشا کی آندا مقرّر و مشهور ایلبهسۆن ilbəsün اؤردهکدیر، و سارت او ایلبهسۆنۆ خود بیلمز. داهاسی تۆرک، اؤردهگین ائرکهگین سونا sona و دیشیسین بورچین borçın دئر. و سارت بونا هم آد قویماییبدیر و نر و ماده، ایکیسینه مرغابی دئر. و اؤردهگین انواعینی بیلیر قوشچولار قارشیسیندا مثلا:
چورکه çurkə،
و ایرکهirkə ،
و سوقسور soqsur،
و آلماباش almabaş،
و چاقیرقاناد çaqırqanad،
و تیمۆرقاناد timürqanad ،
و آلالوغا alaluğa،
و آلاپؤکه alapökə،
و باغچال bağçal.
و بئله دئیهرلر کی یئتمیش نوع اولور کیم سارت هامیسین مرغابی دئر. و اگر بیر ـ بیریندن متمایز قیلسا، تۆرکجه آد ایله دئیهر.
• یئنه یازی قوشلاریندان:
توغداق toğdaq،
و توغداری toğdarı،
و چاغروق çağruq،
و قیل قویروق qıl quyruq،
و قولاپورغا qula purğa،
و یاپالاغ yapalağ،
و قولادو quladu،
و لگلک ləglək،
و چاپلاق çaplaq،
و قاراقوش qaraquş،
و تیلبه قوشtilbə quş،
و چیقچیغ çıqçığ،
تک قوشلارین آدلاری یوخدور. هامیسین تۆرکجه دئیهرلر.
• و داغ و دۆزده:
چیلغا çılğa،
و سوقماغ soqmağ،
و دؤش döş،
و آرغا دال arğadal،
و قیرایشمه qırişmə،
و بورتاغ burtağ،
و سیگریتمه sigritmə،
و سیرت sırt،
و اوچما uşma،
و ایشمه işmə،
و ایلال ılal،
و قیرآلان qıralan،
و توقای toqay،
و کؤل köl،
و کۆلهک kü(ö)lək،
و سانگ sang،
و سایانگ sayang،
و چاقیل caqıl،
و سای say،
و شورتانگ şurtaŋ
تک شئیلرین چوخونا [سارتلار] آد تعیین قیلماییبلار.
• و جاناوارلارین اۆنۆندن بیر آت کیشنهمهسینه صیحه آد قویوبدورلار. دوه بوزلاماغینا و ادی مونگرهمهسینه و ائششک آنقیرماغینا و ایت تیگیشمهگینه و اولاماغینا لفظ یوخدور.
• یئنه آت انواعینداکی:
توبوجاق tobucaq،
و آرغوماق arğumaq،
و یئکه yekə،
و یابو uabu،
و تاتو tatu.
• تک هامیسینی تۆرکجه دئیهرلر. و آتین یاشین، داهی چوخونو تۆرکجه دئیهرلر. بیر قولونو کُرّه دئرلر. اؤزگه:
تای tay،
و غونان ğunan،
و دؤنن dönən،
و تولان tulan،
و چیرغاولانغا çırğavlaŋa.
• دئگینجه، فصیحراقلاری تۆرکجه دئرلر. و چوخو بونو هم بیلمزلر.
• و آتین یههرین اگرچه زین دئرلر، اما چوخراق اجزاسینی، مثلا:
جیبیلگر cibilgər،
و حانا hana،
و توقوم toqum،
و جازلیق cazlıq،
و اولان olaŋ،
و قوم qom،
و اولان چاغ olançağ،
و غانچوغا ğançuğa،
و چیلبور çılbur،
و قوشقون quşqun،
و قانتار qantar،
و تۆفک tüfək،
و توقا toqa.
• هامیسینین چوخون تۆرکجه دئیهرلر. و قامچینی اگرچه تازیانه دئرلر، اما بۆلدۆرگه büldürgəسین، چاپچورغا çapçurğaسین تۆرکجه دئیهرلر.
جیبه cibə،
و جوشن cebşən،
و کؤهه köhə،
و قانغالدوروق qanğalduruq،
و قاربیجی qarbıcı،
و کیجیم kicim،
و ههه hehe.
تک ووروش اسبابین هم، تۆرک دیلی ایله سؤیلرلر.
• و معهودی البسهدن مثلا:
دستار dəstar،
قالپاق qalpaq،
نوروزی novruzi،
توپی topi،
شیرداغ şirdağ،
دهگهله dəgələ،
ییلک yilək،
یاغلیق yağlıq،
تیرلیک tirlik،
قور qur.
های بو شئیلری تۆرک دیلی ایله دئیهرلر.
یئیهجکلردن اگرچه قویون اعضاسیندان بعضیسینه آد قویوبدورلار،
اما آرقا arqa ـ نی
و آشوغلوغ ایلیک ilik aşuğluğ ـ ی
و یان سۆنگهک yan süngək ـ ی
و قابورغا qaburğa ـ نی
و ایگیک igik ـ ی
و اورتا ایلیک orta ilik ـ ی
و بوغوزلاغو boğuzlağu ـ نو تۆرکجه دئیهرلر.
• و یئنه بعضی یئمکلردن:
قایماق qaymaq،
و قاتلاما qatlama،
و بولاماغ bulamağ،
و قوروت qurut،
و اولابا olaba،
و مانتو mantu،
و قویماغ quymağ،
و اؤرگهمنچی örgəmənçi.
هم تۆرکجه دئیهرلر.
• و قیمیز qımız ـ ی
و سورما sorma ـ نی
و باخسوم baxsum ـ و
و بوزا buza ـ نی هم تۆرکجه دئیهرلر.
• و یئنه:
توتماج tutmac
و اوماج umac
و کؤمجköməc
و تالغانtalğan نی هم تۆرکجه آتیورلار. و بو نوع جزئیاتا مشغوللوق قیلسا، چوخ تاپیلار. اما کلّیرهک کلماتی ادا قیلالی.
[مفاعیله بابی]
عرب دیلینین صرفی اصطلاحینین ابوابیندا بیر بابدیر کی اونا «مفاعیله» بابی آد قویوبدورلار کی لفظ، بیر مذکور اولور، اما ایکی شخصین فعلینه مُشتملدیر کی بیر نوع واقع اولا. بئله کی معارضه، و مقابیله، و مشاعیره و مکالیمه. و عمومی بیر بابدیر. و بوندان عظیم فواید حاصیل [اولور.] و فارسیگویلار بونجا بلاغت و فصاحت دعواسی ایله بو فائدهدن محروم [دورلار.]
اماتۆرک بُلغاسی بو فایدهیه تعرّض قیلیبدیرلار و مصدره بیر «شین» حرفی الحاق قیلماق ایله اول مقصودو تاپیبدیرلار. بئله کی:
چاپیشماق çapışmaq،
و تاپیشماق tapışmaq،
و قوجوشماق qucuşmaq،
و اؤپۆشمک öpüşmək.
و بو شایع لفظدیر. و بو لفظ واضعی عزیزلره جای تسلیم و تحسیندیر کی بغایت خوب قیلیبدیرلار، و بو فصاحت ایله سارت فصحاسیندان تمام سئچیلیبدیرلر.
یئنه عربی صرف اصطلاحیندا ایکی مفعوللوق فعللر واردیر کی آنین اداسی داهی معتبر و کُلّیدیر. اوندان داهی سارتلر و اولار(= عربلر) عاری قالیبدیرلار. و اتراک اونا هم خوبراق وجه ایله متابعت قیلیبدیرلار. عربی بئله کی:
أعْطَیْتُ زیْداً دِرْهَماً.[1]
بو ترکیبده اۆچ لفظ مذکور اولور. اولار لفظه بیر حرف آرتیرماق ایله بونا اوخشار بیر ضمیری آرتیریبدیرلار. بغایت مختصر و مفید دۆشۆبدۆر. بئله کی:
یۆگۆرت yügürt،
و قیلدورت qıldurt،
و یاشورت yaşurt،
و چیقارت çıqart.
• یئنه [تۆرکلرین] بیر ادالاری وار کی بعضی الفاظین سونوندا «چ» و «ی» یعنی «چی» çi لفظیدیر آرتیریرلار و مناصیبین، یا هۆنرین، یا پئشهنین اظهاری اۆچۆن کی فارسیده یوخدور. بلکه اولار هم، تۆرکجه دئیهرلر. منصبده بئله کی:
قورچی qorçı،
و سوچی suçi،
و خزانهچی xəzanəçi،
و کیرهک یاراقچی kirək yaraqçı،
و چؤگنچی çögənçi،
و نیزهچی neyzəçi،
و شۆکۆرچی şükürçi،
و یورتچی yurtçi،
و شیلنچی şilənçi،
و آختاچی axtaçı.
و بو کیمی چوخدور.
• هۆنر و پئشهده بئله کی:
قوشچی quşçı،
و بارسچی barsçı،
و قوروقچی qoruqçı،
و تامغاچی tamğaçı،
و جیبهچی cibəçi،
و یورغاچی yorğaçı،
و حالواچی halvaçı،
و کیمهچی kiməçi،
و قویچی qoyçi.
• بئله کی قوش هۆنرینده داهی بو اصطلاح[لار] واردیر. بئله کی:
قازچی qazçı،
و قوچی quçı،
و تورناچی turnaçı،
و کیییکچی kiyikçi،
و تاووشقانچی tavuşqançı.
کی سارت لفظینده یوخدور و اولار مذکور اولانلارین چوخون تۆرکجه دئیهرلر.
[1] زيده بير درهم باغیشلادیم.
بسم الله الرحمن الرحیم