محاکمة اللغتین و امیر علیشیر نوایی 8 (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
ترجمه از ترکی چاغاتایی: دکتر حسین محمدزاده صدیق
• و آو و قوش کی سلاطین آداب و رسوموندا هر بیری باشقا متعیّن ایشدیر، ایکیسینه شکار دئرلر.
و آودا عمده کی کئییکدیر. تۆرک آنېن ائرکهڲین هۏنا hona و دیشیسین قولچاقچې qulçaqçı دئر.
یئنه سۏیقون soyqun ـ ون هم، ائرکهڲین بوغو buğu و دیشیسین مارال maral دئر. سارت آهو و گوزندن اؤزگه بیر شئی دئمز.
• و بیر های کۆیلۆ بیر آو دۏنقوز آوېدېر، اۏنون هم، ائرکهڲین قابان qaban و دیشیسین مئغیچین meğiçin و اوشاغېن چورپا çurpa دئرلر. و سارت هامېسېنې خوک و گراز لفظی ایله دئیهر.
و گلدیک قوشا کی آندا مقرّر و مشهور ایلبهسۆن ilbəsün اؤردهکدیر، و سارت اۏ ایلبهسۆنۆ خود بیلمز. داهاسی تۆرک، اؤردهڲین ائرکهڲین سۏنا sona و دیشیسین بورچېن borçın دئر. و سارت بونا هم آد قۏیمایېبدېر و نر و ماده، ایکیسینه مرغابی دئر. و اؤردهڲین انواعینی بیلیر قوشچولار قارشېسېندا مثلا:
چورکه çurkə،
و ایرکهirkə ،
و سۏقسور soqsur،
و آلماباش almabaş،
و چاقېرقاناد çaqırqanad،
و تیمۆرقاناد timürqanad ،
و آلالوغا alaluğa،
و آلاپؤکه alapökə،
و باغچال bağçal.
و بئله دئیهرلر کی یئتمیش نوع اۏلور کیم سارت هامېسېن مرغابی دئر. و اگر بیر ـ بیریندن متمایز قېلسا، تۆرکجه آد ایله دئیهر.
• یئنه یازې قوشلارېندان:
تۏغداق toğdaq،
و تۏغدارې toğdarı،
و چاغروق çağruq،
و قېل قویروق qıl quyruq،
و قولاپورغا qula purğa،
و یاپالاغ yapalağ،
و قولادو quladu،
و لگلک ləglək،
و چاپلاق çaplaq،
و قاراقوش qaraquş،
و تیلبه قوشtilbə quş،
و چېقچېغ çıqçığ،
تک قوشلارېن آدلارې یۏخدور. هامېسېن تۆرکجه دئیهرلر.
• و داغ و دۆزده:
چېلغا çılğa،
و سۏقماغ soqmağ،
و دؤش döş،
و آرغا دال arğadal،
و قېرایشمه qırişmə،
و بورتاغ burtağ،
و سیگریتمه sigritmə،
و سېرت sırt،
و اوچما uşma،
و ایشمه işmə،
و اېلال ılal،
و قېرآلان qıralan،
و تۏقای toqay،
و کؤل köl،
و کۆلهک kü(ö)lək،
و سانگ sang،
و سایانگ sayang،
و چاقېل caqıl،
و سای say،
و شورتانگ şurtaŋ
تک شئیلرین چۏخونا [سارتلار] آد تعیین قېلمایېبلار.
• و جاناوارلارېن اۆنۆندن بیر آت کیشنهمهسینه صیحه آد قۏیوبدورلار. دوه بوزلاماغېنا و ادی مونگرهمهسینه و ائششک آنقېرماغېنا و ایت تیگیشمهڲینه و اولاماغېنا لفظ یۏخدور.
• یئنه آت انواعېنداکی:
تۏبوجاق tobucaq،
و آرغوماق arğumaq،
و یئکه yekə،
و یابو uabu،
و تاتو tatu.
• تک هامېسېنې تۆرکجه دئیهرلر. و آتېن یاشېن، داهی چۏخونو تۆرکجه دئیهرلر. بیر قولونو کُرّه دئرلر. اؤزگه:
تای tay،
و غونان ğunan،
و دؤنن dönən،
و تولان tulan،
و چېرغاولانغا çırğavlaŋa.
• دئگینجه، فصیحراقلارې تۆرکجه دئرلر. و چۏخو بونو هم بیلمزلر.
• و آتېن یههرین اگرچه زین دئرلر، اما چۏخراق اجزاسېنې، مثلا:
جیبیلگر cibilgər،
و حانا hana،
و تۏقوم toqum،
و جازلېق cazlıq،
و اۏلان olaŋ،
و قۏم qom،
و اۏلان چاغ olançağ،
و غانچوغا ğançuğa،
و چېلبور çılbur،
و قوشقون quşqun،
و قانتار qantar،
و تۆفک tüfək،
و تۏقا toqa.
• هامېسېنېن چۏخون تۆرکجه دئیهرلر. و قامچېنې اگرچه تازیانه دئرلر، اما بۆلدۆرگه büldürgəسېن، چاپچورغا çapçurğaسېن تۆرکجه دئیهرلر.
جیبه cibə،
و جوشن cebşən،
و کؤهه köhə،
و قانغالدوروق qanğalduruq،
و قاربېجې qarbıcı،
و کیجیم kicim،
و ههه hehe.
تک ووروش اسبابېن هم، تۆرک دیلی ایله سؤیلرلر.
• و معهودی البسهدن مثلا:
دستار dəstar،
قالپاق qalpaq،
نوروزی novruzi،
تۏپی topi،
شیرداغ şirdağ،
دهگهله dəgələ،
ییلک yilək،
یاغلېق yağlıq،
تیرلیک tirlik،
قور qur.
های بو شئیلری تۆرک دیلی ایله دئیهرلر.
یئیهجکلردن اگرچه قۏیون اعضاسېندان بعضیسینه آد قۏیوبدورلار،
اما آرقا arqa ـ نې
و آشوغلوغ ایلیک ilik aşuğluğ ـ ی
و یان سۆنگهک yan süngək ـ ی
و قابورغا qaburğa ـ نی
و ایگیک igik ـ ی
و اۏرتا ایلیک orta ilik ـ ی
و بۏغوزلاغو boğuzlağu ـ نو تۆرکجه دئیهرلر.
• و یئنه بعضی یئمکلردن:
قایماق qaymaq،
و قاتلاما qatlama،
و بولاماغ bulamağ،
و قوروت qurut،
و اۏلابا olaba،
و مانتو mantu،
و قویماغ quymağ،
و اؤرگهمنچی örgəmənçi.
هم تۆرکجه دئیهرلر.
• و قېمېز qımız ـ ی
و سۏرما sorma ـ نې
و باخسوم baxsum ـ و
و بوزا buza ـ نې هم تۆرکجه دئیهرلر.
• و یئنه:
توتماج tutmac
و اوماج umac
و کؤمجköməc
و تالغانtalğan نی هم تۆرکجه آتیورلار. و بو نوع جزئیاتا مشغوللوق قېلسا، چۏخ تاپېلار. اما کلّیرهک کلماتې ادا قېلالې.
[مفاعیله بابې]
عرب دیلینین صرفی اصطلاحینېن ابوابېندا بیر بابدېر کی اۏنا «مفاعیله» بابې آد قۏیوبدورلار کی لفظ، بیر مذکور اۏلور، اما ایکی شخصین فعلینه مُشتملدیر کی بیر نوع واقع اۏلا. بئله کی معارضه، و مقابیله، و مشاعیره و مکالیمه. و عمومی بیر بابدېر. و بوندان عظیم فواید حاصیل [اۏلور.] و فارسیگویلار بونجا بلاغت و فصاحت دعواسی ایله بو فائدهدن محروم [دورلار.]
اماتۆرک بُلغاسې بو فایدهیه تعرّض قېلېبدېرلار و مصدره بیر «شین» حرفی الحاق قېلماق ایله اۏل مقصودو تاپېبدېرلار. بئله کی:
چاپېشماق çapışmaq،
و تاپېشماق tapışmaq،
و قوجوشماق qucuşmaq،
و اؤپۆشمک öpüşmək.
و بو شایع لفظدیر. و بو لفظ واضعی عزیزلره جای تسلیم و تحسیندیر کی بغایت خوب قېلېبدېرلار، و بو فصاحت ایله سارت فصحاسېندان تمام سئچیلیبدیرلر.
یئنه عربی صرف اصطلاحېندا ایکی مفعوللوق فعللر واردېر کی آنېن اداسې داهی معتبر و کُلّیدیر. اۏندان داهی سارتلر و اۏلار(= عربلر) عاری قالېبدېرلار. و اتراک اۏنا هم خوبراق وجه ایله متابعت قېلېبدېرلار. عربی بئله کی:
أعْطَیْتُ زیْداً دِرْهَماً.[1]
بو ترکیبده اۆچ لفظ مذکور اۏلور. اۏلار لفظه بیر حرف آرتېرماق ایله بونا اۏخشار بیر ضمیری آرتېرېبدېرلار. بغایت مختصر و مفید دۆشۆبدۆر. بئله کی:
یۆگۆرت yügürt،
و قېلدورت qıldurt،
و یاشورت yaşurt،
و چېقارت çıqart.
• یئنه [تۆرکلرین] بیر ادالارې وار کی بعضی الفاظېن سۏنوندا «چ» و «ی» یعنی «چی» çi لفظیدیر آرتېرېرلار و مناصیبین، یا هۆنرین، یا پئشهنین اظهارې اۆچۆن کی فارسیده یۏخدور. بلکه اۏلار هم، تۆرکجه دئیهرلر. منصبده بئله کی:
قورچی qorçı،
و سوچی suçi،
و خزانهچی xəzanəçi،
و کیرهک یاراقچې kirək yaraqçı،
و چؤگنچی çögənçi،
و نیزهچی neyzəçi،
و شۆکۆرچی şükürçi،
و یورتچی yurtçi،
و شیلنچی şilənçi،
و آختاچې axtaçı.
و بو کیمی چۏخدور.
• هۆنر و پئشهده بئله کی:
قوشچې quşçı،
و بارسچې barsçı،
و قۏروقچې qoruqçı،
و تامغاچې tamğaçı،
و جیبهچی cibəçi،
و یۏرغاچې yorğaçı،
و حالواچې halvaçı،
و کیمهچی kiməçi،
و قۏیچی qoyçi.
• بئله کی قوش هۆنرینده داهی بو اصطلاح[لار] واردېر. بئله کی:
قازچې qazçı،
و قوچې quçı،
و تورناچې turnaçı،
و کیییکچی kiyikçi،
و تاووشقانچې tavuşqançı.
کی سارت لفظینده یۏخدور و اۏلار مذکور اۏلانلارېن چۏخون تۆرکجه دئیهرلر.
[ظنّ و گۆمان مصدری]
• یئنه [تۆرکلرین] بیر نوع عیبارت و ادالارې وار[دېر] کی بیر کیمسهنین بیر ایشی [گؤردۆڲۆنۆ] گۆمان ائتمک ایله، اۏل ایشی اۏل شخصه نسبتگونه وئرهرلر. یۏخ کی تحقیق اۆزۆندن، بلکه مظنّه و گۆمان حیثیتیندن[دیر.] اما بوندا دقت چۏخدور. بئله کی:
بارغودیک barğudik،
یارغودیک yarğudik،
کیلگۆدیک kilgüdik،
بیلگۆدیک bilgüdik،
آیتقودیک aytqudik،
قایتقودیک qaytqudik،
اورغودیک urğudik،
سۏرغودیک sorğudik.
و بو فارسیده اۏلماز.
[تلسمه فعلی]
• و بعضی الفاظېن آخرېندا بیر «جیم» حرفی وصل قېلېرلار و اۏنون ایله اۏل فعلده سۆرعت حالېنې اراده قېلېرلار. بئله کی:
ییتکئچ yitkeç،
و ایتکئچ itkeç،
و بارغاچ barğaç،
و یارغاچ yarğaç،
و تاپغاچ tapğaç،
و ساتغاچ satğaç.
[مبالیغه فعلی]
• و یئنه بیر «کاف» و «ر» حرفی کی بعضی لفظین آخرېنا الحاق قېلېرلار. اۏندان مبالیغه و سعی اراده قېلېرلار. بئله کی:
بیلهکؤر biləkör،
و قېلاکؤر qılakör،
و کیتهکؤر kitəkör،
و ییتهکؤر yitəkör.
[تفضیلی و مبالیغه صیفتی]
• یئنه بیر رنگ و یا بیر صیفتین هم اۏل حالېنا مبالیغه اۆچۆن اۏنون اوّلینده اۏل حرفه بیر پ یا میم اضافه قېلېب، اۏل شئیه زاید قېلېرلار.
پ میثالی:
آپآق apaq،
و قاپقارا qapqara،
و قېپقېزېل qıpqızıl،
و ساپسارې sapsarı،
و یوپیومالاق yupyumalaq،
و یاپیاسسې yapyassı،
و آپآچېق apaçıq،
و چوپچوقور çupçuqur.
بو نوع خئیلی هم تاپېلېر.
میم میثالی:
گؤمگؤی kömköy،
و یامیاشېل yamyaşıl،
و بۏمبۏز bomboz.
بسم الله الرحمن الرحیم