ترجمه از ترکی چاغاتایی: دکتر حسین محمدزاده صدیق

[نئچه مصدرین شرحی]

و تۆرک الفاظیندا بو نوع لفظ چوخ تاپیلیر. مثلا بو مذکور اولان یۆز لفظدن بیر نئچه‌سینه مشغوللوق قیلیب ثابت قیلالی تا خصم مقابله‌ده الزام اولسون کی اؤزگه‌لرینی بونا قیاس قیلسین:

• شعرا اکابریندن کی بعضی مئی تعریفینده مبالیغه قیلیندیرلار و مُعْتادٌ بِهْ امردیر کی مئی ایچمک قواعیدینده سوز چوخ سۆرۆب، ظرافت نهایت‌سیز ظاهیر قیلیرلار. بیری سیپقارماق sıpqarmaq لفظیدیر کی مبالیغه بوندان اؤتمز. تۆرکجه نظمده بو مطلع واردیریر کیم، بئیت [ فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلات ]:

ساقیا توت باده کیم بیر لحظه اؤزۆمدن بارای ،

شرط بوکیم هر نئجه توتسان، لبالب سیپقارای.

آیا بو سیپقارای sıpqaray لفظی مضمونونا یئتیشنده، فارسی شعرینده نه علاج قیلاجاقلار؟

و تامشیماقtamşımaq [معناسی بو] کی غایت ذؤوقدن [شرابی] تئز ایچمز، لذت تاپا ـ تاپا، آز ـ آز ایچر. بو غریب معنا اداسیندا تۆرکجه‌ده بو مطلع وار کیم، بئیت [ مستفعل، فاعلات، فع‌لن ]:

ساقی چۆ ایچیب منا توتار قوش،

تامشی ـ تامشی آنی قیلای نوش!

و بوخساماق boxsamaq لفظی اداسیندا تۆرک بو مطلعی دئییبدیر کی، بئیت [ فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلات ]:

هیجر اندوهوندا بوخساپ من ایله آلمان نئده‌ی،

مئی علاجیمدیر قوپوب دیرِ فنایا عزم ائده‌ی!

فارسی‌گوی تۆرک بیگلر و میرزاده‌لر بوخسماقـی فارسی دیلی ایله دیله‌سه‌لر کی ادا قیلالار، آیا نه نوع قیلاجاقلار؟

و شعرین بینا و مداری عشقه ایوریلیر و عاشیقلیکده آغلاماقدان کُلّی‌ره‌ک و دائیمی‌ره‌ک امر یوخدور و اوندا تنوّع وار.‌

ییغلامسیناق yığlamsınmaq مضمونونداکی تۆرک بئله دئییبدیر کی، بئیت [ فاعلاتن، مفاعلن، فع‌لن]:

زاهید عشقین دئسه کی قیلغای فاش،

ییغلامسینور و گؤزه گلمز یاش!

و اینگره‌مک ingrəmək و سینگره‌مک singrəmək کیم درد ایله گیزلیجه آهسته آغلاماقدیر و آرالاریندا تفاوت آز تاپیلیر. تۆرکجه‌ده بو مطلع وار کیم، بئیت [ فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلات ]:

ایسته‌سم دؤور اهلیندن سئوگینی پنهان ائیله‌مک،

گئجه‌لر گه اینگره‌مکدیر عادتیم، گه سینگره‌مک.

فارسی‌ده بو مضمون کی اولمایاجاق، شاعیر نه چاره قیلاجاق؟

و سیقتاماق sıqtamaq کیم آغلاماغا مبالیغه‌دیر. تۆرک بو نوع ادا قیلیبدیر کی، بئیت [ مستفعل، مستفعل، مستفعل، فع‌]:

اول آی کی گۆله ـ گۆله قیراغلاتدی منی،

آغلاتدی مینی دئمه کی سیقتاتدی منی!

یئنه بؤیۆک اۆن ایله کیم اعتدالسیز آشوب ایله آغلاسالار، اونا اؤکۆرمک ökürmək دئرلر. تۆرکجه اول معنادا بو مطلع وار کیم، بئیت [ مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلن ]:

ایشیم تاغ اۆزره هر یان اشك سئیلابینی سۆرمکدیر،

فراق آشوبوندان هر دم بولوت یانلیق اؤکۆرمکدیر.

چۆن اؤکۆرمک ökürmәkلفظی مقابیله‌سینده فارسی دیلده لفظ یوخدور، فارسی گوی شاعیر، بونون تک غریب مضمون اداسیندان محرومدور.

• یئنه آغلاماغین اؤکۆرمگی مقابیله‌سنده، اینچکیرمک inçkirmək داهی وار و اول اینجه اۆن ایله آغلاماقدیر. و اول، تۆرک لفظینده بو نوع ترکیب ایله ادا تاپیبدۆرۆر کیم، بئیت [ فاعلاتن، فعلاتن، فعلاتن، فعلن ]:

چرخ ظۆلمۆندا کی بُغْضومو قیریب ییغلارمین،

ایگیرۆر چرخ گیبی اینچکیریب ییغلارمین.

اما [فارسلار] آغلاماقدا های‌ ـ های لفظی ایله اؤزلرین تۆرکی گویلارا شریک قیلیبدیرلار و بو لفظ هم اصلا تۆرکی اۆسلوبدور. و [بو] فقیرین بو مطلعی مشهوردور کیم، بئیت [ مفاعلن، فعلاتن، مفاعلن، فعلن ]:

نوائی! اول گۆل اۆچۆن های ـ های آغلاما چوخ،

کی هی دئیینجه نه گۆلبۆن، نه قونچا، نه گۆل وار!

• یئنه تۆرک الفاظیندا قیمسانماق qımsanmaq و قیزقانماق qızqanmaq ایکی غریب لفظدیر کی آنین اداسی بو بئیتده وار کی، بئیت [ مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن]:

عیذارینی آچارغا قیمسانورمین،

ولی ائل گؤرمه‌گینه قیزغانورمین.

فارسی‌گوی شُعرا بئله خوب مضمون اداسیندان مهجوردورلار.

• عاشیق آیاغینا تیکان گیرمه‌گی اونلار «خار» لفظی ایله تعرّض قیلیپدیلار. اما چؤکۆر çökür کی مألّم‌راقدیر، [فارسلارین] بونا لفظلری یوخدور و بو تۆرکجه‌ده بئله ادا تاپیبدیر کیم، بئیت [ مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلن ]:

چؤکۆرلر کیم سنین یولوندا تیوره‌لمیش آیاغیما،

چکیب اول کوی گردین سۆرمه، تار ـ تارمین قاراغیما.

• یئنه عشق طریقینده محبوب نظاره‌سی میسّر اولسا، عاشیقین نیاز اۆزۆندن تیلمۆرمه‌گیtilmürməyi چوخ مناسیب ایشدیر. و بو لفظ اولاردا یوخدور و بونون تک لفظلری هم یوخدور و بو تۆرکجه‌ده بئله دئییلیبدیر کی، بئیت [ فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن ]:

تۆکه‌دۆر قانیمی هر دم گؤزلرین باخیب دورور،

کیم نئجه اۆزۆمه باخارسان ایراقدان تیلمۆرۆب.

• یئنه تۆرک لفظی‌نین محبوب جانیبیندن یاسانماغی مقابیله‌سینده، فارسیده آراسته و آرایش لفظی وار. اما بزه‌نمک bəzənmək مقابیله‌سینده نمه دئمزلر. و اول یاسانماق ـ ین yasanmaq مبالیغه‌سیدیر. و اونو بئله دئییبدیرلر کیم، بئیت [ فعولن، فعولن، فعولن، فعول ]:

ایرۆر بس چۆ حۆسن و ملاحت سنا،

یاسانماق، بزه‌نمک نه حاجت سنا؟

• و خوبلارین گؤز و قاشلاری آراسین کی قاباق qabaq دئرلر، فارسیده بو عضوۆن آدی یوخدور. مثنویده بیر جماعت خوب تعریفینده بئله دئییلیبدیرکی، بئیت [ مفاعلن، فع‌لن، مفاعلن، فع ]:

بنیزلری گۆل ـ گۆل، مۆژه‌لری خار،

قاباقلاری گئن ـ گئن، آغیزلاری دار.

• یئنه عشق اطوارینا کیم «اشک» و «آغلاماق» مقابیله‌سینده، «آه» و «ایسیق دم» عمده‌دیر. تۆرکلر دمی چاقینا ، و آهی ایلدیریما نسبت وئریب، دئییبلر کی، بئیت [ مفاعلن، فعلاتن، مفاعلن، فع‌لن ]:

فراقین ایچره اولوس اؤرته‌مگه ای ماهیم!

چاقین دورور دمیم و ایلدیریم دۆرۆر آهیم.

فارس دیلینده چاقین çaqın و ایلدیریم ildırım تک متعیّن و معتبر ایکی شئیه آد قویولمامیشدیر. و عرب دیلی ایله، برق و صاعقه ایله ادا قیلیبدیرلار.

• بو حۆسن تعریفینده اولوغراق خالا کیم تۆرکلر بن bən (= مینگ miŋ) آد قویوبدورلار. اونلار (= فارسلار) آد قویماییبلار. تۆرک بو تعریفی بو نوع ادا قیلیبدیر کیم، بئیت [ مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن]:

آنین کیم آل انگینده بن یاراتدی،

بویو ایله ساچینی تن یاراتدی.

اگر بیرین ـ بیرین الفاظ وضعینده کیم اولار تقصیر قیلیبدیرلار، تعرض قیلیلسا، سؤز اوزار. نه اۆچۆن کی چوخ واقعدیر.

[تجنیس و ایهام]

• یئنه شعرده بارچا طبع اهلی حضوروندا روشن و مجموع فصحا یانیندا مبرهن‌دیر کی تجنیس و ایهام بغایت عمومی‌دیر. و بو فرخنده عیبارت و خجسته الفاظ و اشارتده، فارسیدن چوخراق تجنیس‌آمیز لفظ، و ایهام‌انگیز نکته وار، کی نظمه موجب زیب و زینت، و باعث تکلْف و صنعتدیر. مثلا آت at لفظی کی بیر معناسی امردیر کی«داشی‌یا اوخو آت!» دئییب بویورارلار.

• بو تجنیسده بئله دئییلیبدیر کیم، تویوغ [ فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن ]:

چۆن پری و حوردور آتین بگیم،

سۆرعت ایچره دیو ایرۆر آتین بگیم!

هر خدنگی کیم اولوس آندان قاچار،

ناتوان جانیم ساری آتین بگیم!

و بو ایکی بئیت کی «تجنیس تام»دیر، هم تۆرک شعراسی خاصه‌سیدیر و فارسدا یوخدور و بونی تویوغ دئرلر و بونون تعریفین میزان الاوزان آدلی عروض کی یازیلیبدیر، اوردا قیلیلیبدیر.

• یئنه ایت لفظی و اوندا داخی اۆچ معنا وار. نئجه کی:

تویوغ [ فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن ]:

ای رقیب! اؤزۆن اونا توتسان هم ایت،

بیزه رحم ائیلیب آنین کویوندان ایت.

گرچه وار دوزخجه عشقین شعله‌سی،

بیزی اؤز الین ایله اول ساری ایت!

و تۆش tüş لفظینده هم بیر نوع اۆچ معنا وار.

• یئنه یان yan لفظینده و یاق yaq لفظینده هم بو حالدیر.

• و بو نوع لفظ کی آندا اۆچ معنا اولار حد [و] حصردن چوخراق تاپیلار.

• و خیلی لفظ هم تاپیلیر کی دؤرد معناسی اولار. بئله کی بار bar لفظی کی بیر معناسی«موجودلوق»دور، و بیر معناسی امردیر «بارماق» [مصدریندن]، بیر معناسی «یۆک»‌دۆر، و بیر معناسی «ثمر»‌دیر.

• و بئله لفظ هم تاپیلیر کی بئش معناسی اولار. ساغین sağın لفظی تک کی بیر معناسی «یاد قیلماق» امریدیر، و بیری «سۆتلۆ قویون» آدیدیر. و «عشق مستی و مجنونو و بیماری» مقابیله‌سینده «ساغین» دئسه، هر بیرینه اطلاق قیلسا، اولور.

• یئنه بئله کی تۆز tüz لفظی کی نئچه معنا اراده قیلسا، اولور، بیری تۆز tüz کی اوخ و یا نیزه تک شئیه دئرلر. یئنه تۆز tüz، هموار دشتی دئرلر. یئنه تۆز tüz، راست شخصی دئرلر، یئنه تۆز tüz، سازی تۆزمه‌گه امر قیلماغی، یئنه تۆز tüz، ایکی شخصی آراسیندا موافیقت سالماغی، یئنه تۆز tüz، بیر مجلیس اسبابینی هم دئسه اولور.

• و کؤک kök/göy لفظین هم نئچه معنا ایله استعمال قیلیرلار. بیری گؤی آسیمانی دئرلر. یئنه کؤک kök آهنگدیر. یئنه کؤک kök تیکیشده کؤکله‌مکدیر. یئنه کؤک میخادا دئرلر، یئنه کؤک göy، سبزه و چمن داهی دئرلر.

بو نوع الفاظ هم کی اۆچ معنا و دؤرد معنا و آرتیقراق کیم اراده قیلسا اولار، چوخ وار کی فارسی الفاظدا بئله یوخدور.

• و معروف و مجهول قافیه‌ده واوی، یایی هم کی فارسی اشعاردا واقع اولور، ایکی حرکتدن آرتیق اولماز. واوی بئله کی خود و دود و زور و نور.

و یایی بئله کی پیر pir و شیرşer .

• و تۆرکی الفاظدا بو معروف و مجهول حرکت دؤرد نوع تاپیلیر، هم واویسی و هم یایی‌سی.

واویسی بئله کی: اوت ot کی شئی‌ء مُحرقدیر

و اؤتöt «مرور» معناسی ایله،

و اوت ut، مقمّره بُرد جهتیندن امر،

و اۆت üt کی هامیسیندان اینجه حرکه‌لیدیر، "کلّه‌نی اوتا توتوب تۆگۆن آریدیر" معنادادیر.

• یئنه بیر میثال:

تور tor کی آندان داها اینجه‌دیر کی قوش اولتورور آغاجدیر.

و تؤر tör کی آندان داها اینجه‌دیر، ائوین یاخشی یئریدیر،

و تۆر tür هامیسیندان اینجه‌دیر، تۆرلونو یا ائشیگی تۆرمک امریدیر.

• و یایی میثال اۆچ حرکه‌دن آرتیق تاپیلماز:

بیز [= بذ] bez کی فارس حدودودور،

و بیز biz کی ما و نَحْنُ معناسی ایله‌دیر،

و بیز bez کی درفش دئرلر.

• یئنه بیر میثال:

تیر tər، کی تیرمک tirmək (= درمک dәrmәk) معناسی ایله‌دیر

و تیر tәr کی آندان دقیقدیر، اولدور کی فارسلار اونو عرق و خوی دئرلر

و تیر tir کی هامیدان آریقدیر، اوخ معناسی ایله‌دیر.

و بو نوع الفاظ چوخ اۆچ حرکه ایله وضع قیلیبدیرلار کی حالا شایعدیر.

[قافیه‌ده آسانلیق]

و نئچه حروفا، عیبارت وسعتی اۆچۆن، بلکه قافیه سهولتی اۆچۆن بیرـ بیرینه شیرکت وئریبدیرلر. اول جۆمله‌دن:

• بیری الیف بیری ها آراسیندا مناسیبت و مشارکت وئریبدیرلر کی بیر لفظی هم آخیری الیف لفظ ایله قافیه قیلسا اولار. بئله کی آره ara لفظینی سرا səra و درا dəra ایله قافیه قیلسا اولار، سره sərə و دره dərə ایله هم قافیه قیلسا اولار.

یئنه بیر میثال بئله کی یدا yəda لفظین صدا səda ایله قافیه قیلسا اولور، باده badə ایله هم قیلسا، اولور.

و واو ایله ضمه آراسیندا هم، بیر نوع شیرکتدیر. بئله کی ایرۆر irür لفظین حُرّ hürr و دُرّ dürr لفظی ایله قافیه قیلسا اولور. غرور و ضرور لفظی ایله هم جایزدیر.

و یا ایله کسره آراسیندا داهی بیر نوعدور. بئله کی آغیر ‌‌ağır و باغیر bağır الفاظین صادر و قادر الفاظی ایله قافیه قیلسا اولور. تعبیر و تغییر الفاظی ایله هم اولور کی فارسی الفاظدا بو سهولت‌لر یوخدور.

و بو الفاظ واضعلری چوخ شئیده جزئیّاتا تعرض قیلیب، غریب مضمون و مفهوملار اۆچۆن الفاظ وضع قیلیبدیرلار. بئله کی بعضی مصادرده اؤتدۆ.

[یئمک و ایچمک]

یئنه غذا و هر طعام کی یئسه اولور، ییگۆلۆک yigülük دئرلر و سو ایچمک و هر نمنه کی ایچسه اولا، ایچگۆلۆک içgülük دئرلر. و فارس ائلی‌نین چوخو، بلکه بارچاسی، یئمه‌گی هم و ایچمه‌‌گی هم، خوردن لفظی ایله ادا قیلیرلار.

[قوهوم قارداش]

و اولوق قارداش و کیچیک قارداشی ایکیسینه برادر دئرلر. و تۆرکلر اولونو آغا ağa و کیچیگی اینی ini دئرلر و و اولار اولوغ ـ کیچیک قیز قارداشی هم، خواهر دئرلر. و بولار اولوغو ایگه‌جی iyəci و کیچیگی سینگیل singil دئرلر.

• و بولار، آتانین آغا اینیسین آباغا abağa دئرلر و آنانین آغا اینیسین طاغایی tağayı کی اولار هئچ بیرینه آد تعیین قیلمایدورلار. و عرب دیلی ایله عم و خال دئرلر.

• و اولار کؤنۆلتاشی köŋültaş تۆرکجه دیل ایله دئرلر و اته‌که ‌ətəkə و اینه‌که inəkə نی هم بو دیل ایله دئییرلر.

[ائو اجزاسی]

• بیر متعیّن شئیه کیم آغ ائودیر، اونا خرگاه آد قویوبدورلار. اما اونون اجزاسی‌نین چوخونون تۆرک دیلی ایله دئییرلر. بئله کی:

تۆنگلۆک tüŋlük،

و اۆزۆکüzük ،

و تورلوغ turluğ،

و باسروغ basruğ،

و چیغ çığ،

و قانات qanat،

و گؤزۆنک gözünək،

و اوغ uğ،

و باغیش ،bağış

و بوساغا ،bosağa

و ایرکنجirkənc ،


وَ عَلَی هذا الْقِیاس.