SƏFVƏTÜS – SƏFA

– 8 –

Sual etdilər Şeyx həzrətinə uşbu ayətdən ki: «.. İnnəs-səlatə tənha ənil-fəhşa – i val-münkəri və li-zikrullahi əkbəru». /Tərcüməsi: Hə-qi-qə-tən, namaz /insanı/ çirkin və bəyənilməyən əməllərdən çəkindirir. Al-lahı zikr etmək isə /ondan/ daha böyükdür. «Əl-Ənkəbut» surəsi, 45-ci ayə/.
Çünki namaz ə’zəmi-ərkani-islamdır, ittifaq ilə və zahir dəlillərin bə’zisinin sərihi ilə və ol cümlədən birisi oldur ki, çünki vəqti-vəqfə dar oldu Ərəfatda, ol həccin fərz namazın qılmaq gərək. Əgər fərzi-namaza məşğul olursa, Ərəfədə vüquf fövt olur. Anın namazın təqdim etmək, gərək həcci təqdim etmək degil.
Pəs «Çün namaz ə’zəmi-ərkani-islamdır, zikrullah, yə’ni Allahı zikr necə əkbərdir?», - dedilər.
Şeyx - qüddəsə sirruhu – cavab buyurdu ki: «Allahı zikr etmək anın üçün əkbər olur ki, namazdan ki, namaz kişi/ni/ fəhşayi-zahirdən və münkəri-zahirdən mən’ eylər, şol dəlil ilə ki, bir kimsə namaza məşğul olsa, ol kimsədən fəhşa və münkəri-zahiri gəlməz. Zahir nəzzarəgahi-xəlqdir.
Leykən namaz fəhşa və münkəri-batindən kişi/ni/ mən’ etməz, şundan ki, bir kimsə namazda ola, könlü fəhşa və münkəri-batinə məşğul ola və batin nəzərgahi – Həqdir.
Amma zikr etmək batini saf qılur, fəhşa və münkəri-batinindən və nəzərgahi-həqqi fəhşayi-münkərlən pak eylər.
Pəs zikrullah namazdan anın üçün əkbər olub. «Və li zikrullahi əkbəru»
Beyt
Zəkərtukə la ənni sənikə ləmnhətən,
Bə əvhənu ma fil gəlbi zukrə lisəni.
Fəhimtu bila vəhyətin ileykə səbabətən,
Bə həmmun ileykəl-gəlbi ya buteyrani.

Tərcüməsi: Bir anda sənin ülvlüyünü xatırladım,
Qəlbdə ən asan olanı dilim zikr etdi.
Sənə ilhamsız bir məhəbbəti fəhm etdim,
Səni dəlicsinə sevən isə qəlbdir, ey mənim xudbinim.

-9-

Sual etdilər Şeyx həzrətlərinə uşbu ayətdən ki: «La tudrikuhul əbsaru». /Tərcüməsi: Gözlər onu dərk etməz. «Əl-Ən’am» surəsi, 103-cü ayə./
Və şol ayətdən ki: «Və ma qədərul-lahə həqqə qədirihi». /Tər-cü-məsi: Onlar Allahı layiqincə qiymətləndirmədilir. «Əl-Ən’am» surəsi, 91-ci ayə/.
Sual etdilər ki, bu saliklər ki, vüsuldan və röyətdən və mə’rifətdən dəm ururlar, bu ayətlərə müxalifdir anların ol də’visi, - dedilər.
Şeyx-qəddəsə sirruhu cavab buyurdu ki: «Bizim üçün bəsər vardır. Bəsər ilə Həqqi-təala /nı/ idrak etmək mümkün degildir. Dünyada ana e’tiqad etmək küfrdür. Amma bəsirət ilə idrak olunur. Ol Həqqi-təalanın məvahibindəndir ki, qula bağışlar. Dəlil hədisi-qüdsi ilə səhih rəvayətdə: «İnnəhu qalə Rəsulullahi səlləllahu əleyh və alihi və səlləm. İnnəllahə təala qalə mən adəileyhə və ləna əleyhi və ma yəzalu əbdi yətəqərzabu ileyə binnəvafili hətta ühubbəhu fə izə əcubduhu kuntu səminuhu əlləzi yəsməhu bihi və bəsəruhu əlləzi yəbsiru bihi və yəduhu əlləti yəbtişu biha və ricluhu əlləti təmşiu biha və lə’in saləni lə’əteytuhu və ləin istəazəni lə uəyyidənəhu». Tərcüməsi: Pəs həqqi-təala bəsirət gözünü bir kimsəyə versə, anınla görə bilür.
Beyt: Əğulu qadd qarra talati veyna
Mufadzu yəstğfirnə cəhədərrikəb
Ləhunnə kuntu ənni bil əyən müğuba
Fəma əntə an eyni ba ğalbi bilgayb
İzə iştaqət əl’əyan minkə binazarihi
Təcəlləytə li fil-qalb min kulli hayıb

Tərcüməsi: Deyirəm, vay bizə, təlati artıq gəncləşdi,
Fikir budur ki, süvarinin cəhdi bağışlama diləməkdir.
Onlar üçün sən aydın görünərək məndən qeyb oldun,
Ancaq sən gözümdən və qəlbimdən uzaq deyilsən.
Əgər o səni gözü ilə görməyə darıxdırsa,
Mənimçün qəlbimdə bütün varlığınla təcəlla etdin.
«Və ma qədərul-lahə həqqə qədirihi» ayətində Şeyx qüddəsə sirruhu buyurdur ki: «Ma ərəfətullah həqqə mə’rifətuh» dur («Allahı layiqincə tanımadılar»). Murad, yə’ni Həqqi-təalayi mə’rifətlə kimsənə bilməz, bəlkə hər kimsənə kəndu miqdarında bir mə’rifət hasil eylər. «Sübhanəkə ma ərəfnakə həqqə mə’rifətikə» (Uçasan /ey Allah/, səni layiqincə tanıya bilmədik).

-10-

Sual etdilər Şeyx həzrətinə bu ayətdən ki: «… Fəs – əlu əhləz zikri inkuntum la tə–ləmun». /Tərcüməsi: ... Əgər bilmirziniszə zikr əhlindən soruşun! «Əl-Nəhl» surəsi, 43-cü ayə/.
Yə’ni: «Əhli-zikr kimdir?», - dedilər.
Şeyx qüddəsə sirruhu buyurdu ki: «Əhli-zikr əhli – «La ilahə illəlah»dır. Amma mücərrəd deməklə degildir. Bəlkə «La ilahə illəllah» bilmək gərək nə demək olur? Yə’ni bu sifətlə mövsufdur. Yə’ni mə’nasın bilir ol kimsələr Allah-təalanın əsrar xəzinəsinə əli yetmiş olur. Çünki onlar əhl oldular, anlardan sual edələr. Əgər bilməzlər isə, Həqqi-təaladan ögrənlər və bunlara cavab verələr.
Beyt: Məxzəne gənce romuze qods çün dəst avərəd,
Tərcumane dəftəre əsrare hər mə’ni şəvəd.

Tərcüməsi:
Müqəddəslik (aləminin) sirlər xəzinəsini ələ keçirən zaman,
Hər bir mə’nanın sirlər dəftərinin tərcümanı olar.

-11-


Sual etdilər Şeyx həzrətinə uşbu ayətdən ki: «Yəvmə yəfirrul – mər – u’min əxih. Və ummihi və əbih. Və sahibətihi və bənih». /Tərcüməsi: O gün insan qacacaq öz qardaşından; Anasından, atasından; Zövcə-sindən və oğullarından! «Əbəsə» surəsi, 34-36-cı ayələr/.
Yə’ni: «Xəlayiq həşr günündə bir-birisindən qaçarlar. Nə üçün qaçarlar?», - dedilər.
Şeyx-qəddəsə sirruhu – cavab buyurdu ki: «İldəri ki ümmətdə yüzü ardına dönmək var idi, bir günah səbəbilə. Ümməti-Məhəmməd – əleyhissalamdan Həqqi-təala anı götürdü. Amma məsxi-batini vardır ki, hər kimsə batinində yırtıcı canavar surətində müttəsif olsa, kibr və qəzəb kimi dəxi ol sifəti dünyada qət’ edüb gedərməsə, kəndündən qiyamət günündə və ərsəgahi – «Yəvmə tubləs – səra–ir”»də ol surətlə qopa. /Tərcüməsi: Bütün sirlərin aşkar olacağı gün. «Ət-Tariq» surəsi, 9-cü ayə/. Şöylə ki, kimsə incidən muzilər və zalimlər kəlb surətində qopalar və xəlayiqə məkr və hiylə edənlər, vəkilə riayət etməyənlər ayı və meymun surətində qopalar, mal cəm edənlər siçan surətində qopalar və anbardarlar qarınca surətində və mütəkəbbirlər uşacıq qarınca surətində qopalar və riya edən sufilər cütük surətində qopalar. «Əl-iyazu billahi min çəmin zəlikə» («Bütün bunlardan (qorunmaq üçün) Allaha pənah apar!»).
Və bunun üzərinə hər kimsə təbəqəyi – günahkarlardan ki, yırtıcı canəvərin xansilə müttəsif oldusa dünayada, hər biri dari-axirətdə ol canəvər surətilə qopar.
Və bə’zi əhadis ki, mərviyyədir, bu sözə müvafiqdir. Şöylə ki, Şeyx Qəzzali «Ehyayi – ülum»da dedi ki, xəlayiq dünyada bir-birini adəm surətində görmüşlərdir, qiyamətdə canəvər surətində görücək, naçar qaçarlar.
-12-

Sual etdilər Şeyx həzrətinə uş bu ayətin mə’nasından ki: «İnəllah əş-təra minəl-mumininə ənfusahum və əmvələhum-bi-ənnə ləhumul – cənnətə». /Tərcuməsi: Həqiqətən, Allah mö’minlərdən canlarını və mallarını aldı ki, cənnət onlarınkı olsun. «Tövbə» surəsi, 111-ci ayə/.
Ayıtdılar: «Səbəb nədir kim, Həqqi-təala mö’minlərə cənnət verib dəxi malını və nəfslərini satın alıb könüllərin almadığına?» - dedilər.
Şeyx – qüddəsə sirruhu – cavab buyurdu ki: «Könül xud Həqqi-təalanın xassəsidir və qəbzeyi-qudrətindədir. Leykən nəfsdə sərkeşlik və ənaniyyət var idi. Həqqi-təala dilədi ki, nəfsi dəxi müqəyyəd edə və kənduyə muti’ edə ta, ki ol nəfsin boynu qulluq ipi ilə bağlı ola.

Beyt:
Bər nasiyeyi ke dağ şahi benəhəd,
Əz rebqeye reqqe nəfs azad şəvəd.

Tərcuməsi: Bir alına şah damğa vurarsa,
O, nəfs kəndirinin halqasından azad olar.

-13-

Sual etdilər Şeyx həzrətinə uşbu ayətdən ki: «İnna ərəznəl – əmanətə ələs səmavati vəl-ərzi vəl-cibali fə-əbəynə ənyəhmilnəha və əşfəqnə minha və həmələhəl – insanu innəhu kanə zəlumən –cəhulən». (Tərcüməsi: Biz bu əmanəti göylərə, yerə və dağlara təklif etdik, onlar onu öhdələrinə almaqdan boyun qaçırdılar və ondan qorxdular. O əmanəti insan çiyninə aldı, gerçəkdən o zalım və cahil idi. «Əhzab» surəsi, 72-ci ayə/
Ayıtdılar ki: «İnsan zəif ikən ki, «.. Və xuliqəl-insanu zəif’ən» /Tərcüməsi: Çünki, insan zəif yaradılmışdır. «Nisa» surəsi, 28-ci ayə/ buyurdu Həqqi-təala, Qur’anda yerlər və göylər və dağlar/ın/ götürmədigi nəsnə /yi/ insan necə götürdü? Və çün götürdü, Həqqi-təala bunlara nə üçün «zəlumən-cəhulən» dedi?
Şeyx həzrəti cavab buyurdu ki: «Mövcudatın, yə’ni yaradılanın öründürülmüşü insandır. Və insanın öründürülmüşü könüldür. Və ol əmanət /ki/, Həqqi-təala anı yerlər və göylərə və dağlara ərz etdi, şərif nəsnədir. Pəs ol şərif nəsnəi götürməgə bir şərif nəsnə gərək. Ol könüldür. Və göylər və yerlər və dağlar ki, anı götürməkdən iba və işfaq etdilər, yə’ni xövf etdilər. Zira ki, insanda olan həqiqət onlarda yox idi və bilmədilər, lacərəm, əmanəti götürməgə qüdrəti yetmədi. Və çün insanda könül ki, məhzəri-Həqdir, anın taqəti oldu götürməgə, götürdü. Şöylə ki, hədisi-qüdsi ilə sabit olmuşdur: «Ma vəs’əni ərzi və la səmai və lakin vəs’əni qəlbul – mu’min» (Mən yerimə və göyümə sığmaram, lakin mö’minin qəlbinə sığaram).
Amma Həqqi-təala insanı «zəlumən-cəhulən» dedügi anın üçündür ki, ərvahi-bəşər ol aləmdə əmanətə alim və hazır idilər. Çün Həqqi-təala anı əcsamə mütəlliq qıldı, yə’ni əlayiqi–bədəniyyə ilə münəğğəs, yə’ni dərhəm qıldı və küdurati - təbiiyyə ilə mükəddər etdi, pəs anlara qəflət və nisyan tari oldu. Bir vəch ilə ki, əmanəti unutdular, lacərəm «cəhul» denildilər.
Əgər ol cəhuli-müstəmər olsalar, kənduləri də əmanətə mə’rifət hasil edib idrak etməsələr ol əmanəti, pəs nəfslərinə zülm etmiş olurlar, «zəlum» olurlar. Və Həqqi-təalaya cavab verməzlər və anın dərgahında rüsvay olurlar ol əmanəti riayət etməmək səbəbi ilə. Pəs çün mə’rifət hasil etmədi, həm cahil və həm zalim olur.
Beyt:
Dəz əzəl dər holqe del touqe əmanət bəsteim,
Ta əbəd bər gərdəne can bare eşqət mikəşim.
Xak-e ma ta çor’ei əz came eşqe dust yaft,
Ta be bəzme vəsl əz soudaye an mey sərxəşim.

Tərcüməsi:
Əzəl günündə ürəyin boğazına əmanət boyunbağını bağlamışıq,
Əbədiyyətə qədər canın çiynində eşqinin yükünü çəkəcəyik
Bizim torpağımız Yarın eşqinin camından bir qətrə daddığından
Vüsal məclisinə qədər o şərabın sevdası ilə sərxoşuq.

Şeyx həzrətinin – qəddəsə sirruhun bu məhəldə təhqiqi budur. Amma əhli-zahir bu ayətdə bir neçə e’tiraz etdilər. Əvvəl bu ki: «İnna ərəznəl əmanətə ələs – səmavati vəl-ərzi» dedigində caiz olmaq Həqqi-təalanın təklifi malayotaq anlayır, yə’ni taqəti olmaya. Zira ərzi-əmanət səmavat və ərzə qeyri-zəviülüquldan ikən, təklifi beqeyrülvüs’dür pəs təklifi beqədrülvüs’dür dedügi ayətə müxalif olur.
İkincisi budur ki: «.. Fə-əbəynə ənyəhmilnəha və əşfəqnə minha»nın mə’nası budur ki, göylər və yerlər və dağlar Tanrı-təalanın ərz etdigi əmanəti götürməkdən iba və işfaq etdilər. Çünki bu səmavat, ərz, cibal zəviülüquldan degildir, necə iba və işfaq etdilər ki, iba və işfaq xud mümkün degildir sadiq olmaq illa zəviülüquldan. Necə kim sahibi–Kəşşaf «Kəşşaf»da bu e’tirazı cavab ilə gətürmüşdür. Cavablarını bu məhəldə ziyadə təfsil edib deməgə ehtiyac yoxdur.

-14-

Sual etdilər Şeyx həzrətlərinə uşbu ayətdən ki: «Summə ənşə – nahu xəlqən axərə». /Tərcüməsi: Daha sonra onu başqa bir məxluq olaraq yaratdıq. «Mö’minun» surəsi, 14-cü ayə/.
«Xəlqi-axər» dən murad nə nəsnədir? Əgər cism isə, pəs ətvari – xəlqi-insanı etdigindən bu əvvəl gərək idi. Yə’ni Həqqi-təala bu ayətdən dedügində ki: «Və ləqəd xələqnəl-insanə min-sulalətin min tin. Summə cə’ əlnahu nutfətən – fi qərarin – məkin. Summə xələqnən-nutfətə ələqətənfə-xələqnəl – ələqətə müzgətən-fə-xələqnəl-müzğətə izamən-fə-kəsəvnəl izamə ləhmən. Summə ənşə’ nahu xəlqən axərə». /Tərcuməsi: Biz həqiqətən, insanı tərtəmiz palçıqdan yaratdıq. Sonra onu nütfə halında möhkəm bir yerdə /ana bətnində/ yerləşdirdik. Sonra nütfəni laxtalanmış qana çevirdik, sonra laxtalanmış qanı bir parça ət etdik, sonra o bir parça əti sümüklərə döndərdik, sonra sümükləri ətlə örtdük və daha sonra onu başqa bir məxluq olaraq yaratdıq. «Mö’minun» surəsi, 12-14-cü ayələr/.
Pəs ətvari-xilqət tamam olduqundan sonra buyurdu ki: «.. Summə ənşə – nahu xəlqən axərə».
Pəs mə’lum oldu ki, «xəlqi-axərdən» murad cism degilmiş və ruh xud degil. Zira ki, hədis ilə sabitdir ki, Allah-təala ərvahı əcsaddan dörd min il öndən yaratdı. Və hədis budur ki: «İnnəllah xələq-allahül-ərvahə qəbləl-əcsadi bi-ərbə’əti alafi sənətin» (Tərcüməsi: «Həqiqətən Allah ruhları bədənlərdən dörd min il əvvəl yaratdı»).
Bu hədisdən mə’lum olur ki, «xəlqi-axər» dən murad ruh degilmiş.
Pəs «xəlqi – axər» nədir? - dedilər.
Şeyx qüddəsə sirruhu cavab buyurdu ki: «Xəlqi-axər»dən murad məşayix istilahınca sifətdir. Sair xəlayiqin istilahınca «ruhi-heyvani» dir ki, ruh ilə cismin izdivacından mütəvəllid olmuşdur. Nə məhzən ləh-mdir və nə məhzən üstüxandır. Ruh ilə bədənin ortasında mütə-vəssitdir və tərcumandır, şundan ötrü ki, ruh aləmindən cahildir. Zira ki, ikisi bir-birinin cinsindən degildir.
Pəs ikisinin ortasında labüd oldu bir vasitədən ki, bunların cinsindən ola. Dəxi bunların elmin bilə. Ol vasitə bu arada ruhi-heyvanidir ki, həm bədən elmindən, yə’ni bədən halına vaqifdir və həm ruh halına. Və bunların elminin kəsrəti vasitəsilə qəsəm olur ki: «Və la uqsimu bin-nəfsil-ləvvaməti». /Tərcüməsi: And içirəm /günah etdiyi üçün, yaxud yaxşı əməlim azdır deyə/ özünü qınayan nəfsə! «Qiyamət» surəsi, 2-ci ayə/.
Beyt:
Pərtove hosne to dər ayine çun peyda şod,
Əkse ayine həme cane cahanara şod.

Tərcüməsi: Sənin hüsnünün işığı güzgüyə düşən kimi,
Güzgüdəki əks bütün dünyanı bəzəyən can oldu.

Mə’nası budur ki, sənin hüsnün pərtovi çünki ayinədə zahir oldu, ol ayinənin əksi cəmi əravaha cahanara oldu. Yə’ni cahan bəzəyici oldu. Çünki könüldə məhbubun surətinin pərtovi zahir ola, anın əksindən əhvali – müğəyyəbati-mələkut hasil olur ki, «cahanara» dedügi oldur.
Və genə bu məhəldə Şeyx həzrətlərinə sual etdilər ki: «Nəfs üçdür: birisi qayət ülvidədir və birisi qayət dənaətdədir və birisi bu ikisinin ortasında tərcuman və mütəvəssitdir.
Səbəb nədir ol nəfs ki, qayət ülvidə idi və ol nəfs ki, qayət süflidə idi müqsəm-bih olan anlar olmadılar və mütəvəssit olan nəfs oldu müqsəm-bih», - dedilər.
Şeyx-qəddəsə sirruhu cavab buyurdu ki: «Nəfsi-mütəvəssit müqsəm-bih oldu ki, elmin şərəfi vardır, zira ki, ol iki nəfsin elminə, bu alimdir. Amma ol ikidən hər birisi ancaq kəndü elmin bilürlər idi. Qeyrisinin bilməz idi. Ol cəhətdən müqsəm-bih olan mütəvəssit oldu, nəfsi – ali və nəfsi – dani olmadı».
Və bu məhəldə Şeyx qüddəsə sirruhu bir məsəl buyurdu, İskəndəri-Zülqərneyn hekayəsin misal gətürüb iştihar etdi. Buyurdu ki: «İsgəndər səyahət edirkən bir gün Məşriq tərəfindən bir dəniz kənarına gəldi və İskəndərlə mübaliğə ləşkər var idi. Dörd yüz həkim belə yanında idi. Dəblədi ki, dənizin ol tərəfindən xəbər bilə.
Bir gəmi rast tədbir və tərtib etdilər və ol gəminin içinə adam qoydular və dəniz yüzünə göndərdilər, ta ol tərəfdən xəbər bilələr və ol dənizin miqdarın bilələr.
Bir neçə müddət keçəndən sonra gördülər gəlir. Bunlar dəxi ol gəminin yanına vardılar və xəbər sordular və bir-birinin dillərini anlamadılar və ol gəmini alıb İskəndər qatına götürdülər.
İskəndər çün ol qövmü gördü, xəbər sordu. Hec vəchlə nə anlar bunların və nə bunlar anların dillərini anladılar. Və ol dörd yüz həkim ki, İskəndərlə müsahiblər idilər, cəmi ləfzi və lüğəti bilürlər idi. Amma anların lüğətin fəhəm edəmədilər. Axır ittifaq şöylə etdilər ki, anların birisinə bir övrət verələr. Bunlardan ta ki ol övrətdən oğlan doğa, dəxi atasının və anasının dillərin ögrənə və bunlara ol gəmi xəlqinin əhval/ını/ deyə. Yə’ni bunlar və onlar ortasında mütəvəssit və tərcuman ola.
Pəs onların birisinə bir övrət verdilər və andan bir oğlan doğdu. Ol oğlan atasının və anasının dillərini ögrəndi və bunların xəbərin verdi. Anların əhvalın deməkdə mütəvəssit olub təqrir etdi ki, ol dəniz tərəfində bir məmləkət var imiş qayət böyük və geniş.
Və anın bir padşahı var imiş, cəmi dünyada nə qədər məmləkət var isə zəbt etmək istəmiş və bu gəmini göndərmiş ki: «Varın ol dəniz tərəfində görün nə aləm vardır? Dəxi iqlim varmıdır dünyada ki, mən anı dəxi dutmamışam? Və əgər dəxi məmləkət var isə, gəlin mənə xəbər verin, ta ki varıb anı dəxi zəbt edim».
Və bu vəch ilə təqrir etdi və bunlar dəxi keyfiyyəti bildilər ki, nə imiş və hal budur ki, İskəndərin anda varduğundan qərəz bu idi ki, cəmi afaqı xud dutum. Bu dəniz tərəfində dəxi məmləkət var isə dutaram deyü varmışdı.
Çün İskəndər bu xəbəri eşitdi, inani-əzimət geri çəkdi və ləşkərinə buyurdu, ol yerdən müraciət etdi, yə’ni gerü döndü.
İskəndər insafa gəldi, qəsd etdi ki, kəndü əlindəki məmləkət ilə qənaət edə».
Şeyx Səfi qüddəsə sirruhunun bu hekayəti gətürdüginə murad bu idi ki, çünki ruh aləmi-ülvidən idi ki, surət səbəbi ilə mütəcəlli idi və cism aləmi-süflidən idi ki, asari-şəvağil ol aləmi-qeybdən anda çox olmuşdu. Yə’ni dari-dünyada sifati-zəmiməyi-nəfsani ilə müttəsif olmuşdu və bunların ortasında heç vəchlə münasibət yoxdu, bəlkə təbyuni-külli var idi. Zira ki, ruh qayəti-səfadə idi və cism qayəti-kədərdə idi. Pəs Həqqi-sübhanə və təala ruh ilə cismin ortasında izdivac və imtizac qoydu, ta ki izdivacdan nəfsi-heyvani hasil ola və ruhun aləminə nisbəti vardır ki, aləmi-ülvidir. Və bədən aləminə nisbəti vardır ki, aləmi-süflidir və ikisinin elminə vaqifdir. Pəs bu iki tərəfə mütəəliq olan elmin şərəfi vasitəsi ilə məhəlli-qəsəm və müqsəm – bih oldu, ta ki yuxarıda zikr olundu.

-15-

Sual etdilər Şeyx həzrətinə – qəddəsə sirruhu – uşbu ayətdən ki: «Əlləzinə yəzkurunəllahə qiyamətən qu’ udən və əla cunubihim və yətəfəkkərünə fi xəlqis-səmavati vəl-ərzi». /Tərcüməsi: O kəslər ki, ayaq üstə olanda da, oturanda da, uzananda da Allahı xatırlar, göylərin və yerlərin yaradılması haqqında düşünərlər. «Ali-İmran» surəsi, 191-ci ayə/.
Yə’ni zikr fəziltərdir, ya fikr?
Şeyx Səfi – qəddəsə sirruhu – cavab buyurdu ki: «Zikr etmək əfzəldir be hər hal fikrdən ki, görünməyə, yə’ni savaba əqrəb olan şol fikrdir ki, könül bəsirəti ilə ola və təfəkkür edə. Əşyayi-qayibəni könül gözü ilə gö-rə. Və görmək zikri-mövqufdur. Və fikri dəxi xaliqi olmaz, məx-lu-qata olur. Zira ki Həqqi-təalanın zati-müqəddəsi /nə/ fikr etmək mən-hi-dir.
Zahiri-hədisdə vardır: «Təfəkkəru va xəlqil-lah və la təfəkkəruva fi zatil – lah əy sifatil – lah» /Tərcüməsi: «Allahın xilqəti barədə düşünün və Allahın zatı barədə fikirləşməyin ki, Allahın sifətləri necədir. Çünki zikr iştiğal-billah ola və fikr iştiğal-biğeyrullah ola/. Pəs zikr əfzəldir fikrdən.
-16-

Əfzəlül-füzəla mövlana Ətaullah Ərdəbili aydır: «Bir gün Sultan Şeyx Səfi – qəddəsə sirruhu – hüzurunda bir ulu cə’miyyət oldu. Və üləma hazır oldular. Şeyx Səfi həzrəti – qəddəsə sirruhu-fəvaid buyurdu və anın əsnasında sual etdilər bu ayətdən ki: «Yə-əyyuhər-rəsulu bəlliğ ma unzilə ileykə min-rəbbikə. Və inləm təf’ al fəma bəlləğtə risalətuhu». /Tərcüməsi: Ya Peyğəmbər! Rəbbin tərəfindən sənə nazil olanı /Qur’anı/ təbliğ et. Əgər /bunu/ etməsən, Allahın risalətini /sənə həvalə etdiyi elçilik, peyğəmbərlik vəzifəsini/ yerinə yetirmiş olmazsan. «Maidə» surəsi, 67-ci ayə/.
Və buyurdu ki, bu ayətin mə’nası budur:
Mövlana şəhid qazi Cəmaləddin Ərdəbili ayətin zahiri mə’nasını müfəssirlər təfsir etdigi kimi buyurdu ki: Sultan Şeyx Səfi – qəddəsə sirruhu – buyurdu ki, bu dəxi iyüdür, amma bir bundan dəxi yaxşı vardır.
Üləmayi-məclis ayıtdılar ki: «Anı Şeyx həzrəti buyur», - dedilər.
Şeyx Səfi – qəddəsə sirruhu – cavab buyurdu ki: «Ayətin mə’nası budur ki, şol nəsnə ki anı Həqqi-təala sənə göndərər, sən anı xəlayiqə oluşdurasan. Dəxi anın müqtəzası ilə əməl elə. Və əgər anın müqtəzası ilə əməl etməzsən, irişdirməyəsiz. «Və inləm təf’ əl fəma bəlləğtə risalətəhu».
Məclisdə hazır olan istihsan etdilər ki, sözü qayəti-vüzuhda söy-ləmək lətafətdir, - dedilər.
Beyt:
Va in nətaqat ca’ət be kulli məlahətin
Va in səkətət ca’ət be kulli cəmilin

Tərcüməsi:
Əgər o danışmağa başlasa, bütün məlahəti ilə göürünür
Sükut etdisə, susdusa, bütün gözəlliyi ilə görünür.

BAB – 2

Bu bab anın bəyanındadır ki, Sultan Şeyx Səfiəddin mütləqa ayati-kəlamullah üzərinə fəvaid buyurmuşdur, Sultan Şeyx Sədrəddin rəvayət ilə qəddəsə sirruhumul-əziz.

FAİDƏ – 1

Buyurdu uşbu ayətdən ki: «.. Məsələn – kəlimətən – təyyibətin – keşəcərətin – təyyibətən əsluha sabitun və fər’ uha fis-səma». /Tərcüməsi: Xoş bir söz kökü yerdə möhkəm olub budaqları səmaya ucalan gözəl bir ağac kimidir. «İbarhim» surəsi, 24-cü ayə/.
Kəlmə «La ilahə ilallah» dır. Çünki kəlmeyi-tövhidin davamı ola, anın davamı ilə könül yeri yumşaq olur və qabil olur və andan bir kök bir nəfsin kökünü qazır gedərir. Şöylə kim bir xəstə nafe’ şərbət içsə, anın dərdini maddəsi ilə və kökü ilə qazır gedərir, ol şərbət müfid olur.
Şöylə ki təfsirdə məzkurdur: «İnnə şeytanə vaziğu xurtumuhu əla qəlbi ibni Adəmə fəizə zəkərəllahi xəmsə. Və izə nəsiəllahi iltəsim qəlbuhu». Və bir təfsirdə dəxi məzkurdur ki «Əz şeytan casimum əla qəlbil insanə və iza zəkərrəlahi təəxxərə və vəliyu və in rəcəcə ğəfərlə vəsvəsə iləyhi». Və bir rəvayətdə dəxi gəlmişdir: «Və izə zəkərrəllahi xənəsə və izə qəfələ vəsvəsə və qaləl xənnasu ləhuxurtumun kəxurtumun kitabi fi sudurin nasi fi izə zəkərrəllahi xəmsə».
Tərcüməsi: Amma «Və fər’ uha fis-səma»nın mə’nası budur ki, çün yerində kəl-meyi-təyyibənin kökü möhkəm ola, lacərəm talib əflakə çıxır. Yə’ni süud və tərəqqi edər, məqamına və müstəqərinə yetişür. Şöylə ki, ana hər---giz hicab olmaz. «İləyhi yəs’ədul –kəlimut-təyyibu» ondan ibarətdir (Tərcüməsi: Xoş söz ona (Allaha) tərəf yüksələr «Fatir» surəsi, 10-cü ayə).
Beyt:
Nəhale bağe dağe ma ço bər gərdün sər əfrazəd,
Be bərqi səd çəmənqahe do aləm saye əndazəd.
Tərcüməsi:
Bizim (sinəmizdəki) dağın bağının pöhrəsi səmaya ucalarsa,
Bir yarpağı ilə iki aləmin yüz çəmənliyinə kölgə salar.
Mə’nası budur ki, mənim dağımın bağı dalları çünki göyə yetişə, anın bir budağı iki aləmin çəməngahına sayə, yə’ni kölgə bırağur.
Bu beytdən məqsəd budur ki, mənim könlümdə çünki kəlmeyi-tövhidin kökü möhkəm ola, dəxi əməli-saleh əsl məqamına və müstəqərinə ulaşa, iki aləmin rahət yeri andan tüfeyl olur.
«Vəl-əməlis-salih yurfə’hu» nun mə’ası oldur ki; kəlmeyi – təyyibə ki, tövhiddir, əməli-salehi rəf’ edir, həzrətə ulaşdırır və ol kəlmənin zakirini də həzrətə vasil edir, ol əməl məqbul olur. Şöylə ki, şair demişdir:
Beyt:
Morğe del hər gəh ke beqoşayəd be kuye dust bal,
Aşiyane xod nəsazəd çoz ke bər şaxe vosal.

Tərcüməsi: Könül quşu yarın küçəsinə qanad açdığı zaman,
Vüsal budağından başqa bir yerdə yuva qurmaz.

Mə’nası budur ki, «Bir könül quşu hərgah ki, dost kuyunda qanadın aça, anın yeri və yuvası olmaz, illa vüsal dalının üzərində olur».

FAİDƏ – 2

Həzrət Şeyx Səfi – qəddəsə sirruhu – buyurdu ki, bu ayətdə: «Və limən xafə məqamə rəbbihi cənnətan». /Tərcüməsi: Və Rəbbinin mə-qa-mından qorxanları iki cənnət gözləyir. «Ər-Rəhman» surəsi, 46-cı ayə/.
Yə’ni şol kimsə ki, Həqqi-təaladan qorxur, ona iki cənnət olur, biri oldur ki, zahirdə qorxusunun əvəzidir ki, ol cənnəti-zahiridir ki, anda yemək, içmək və şəhvət olur və biri batin qorxusunun əvəzidir ki, ol cənnəti-batinidir, ol ləzzəti-müşahidə və vüsal/dır/.
Beyt
Mavəraye rouzeye ferdous mara cənnətist,
K-əndəran cənnət borun əz ma-vo-mən xoş eşrətist.

Tərcüməsi:
Behişt bağının arxasında bizim elə bir cənnətimiz var ki,
O cənnətdə «bizdən» və «məndən» kənar xoş bir işrət var.
Mə’nası budur ki, «Rövzeyi-rizvandan iləri mənə bir cənnət dəxi vardır ki, mənim anda xoş işrətim vardır. Ol cənnəti-vüsaldır və dostun didarını müşahidə etməkdir.

FAİDƏ – 3

Şeyx Səfi – qəddəsə sirruhu – «Sə-nurihum ayatina fil-afaqi və fi-ənfusihum» /Tərcüməsi: Biz öz nişanələrimizi onlara həm xarici aləmdə, həm də onların öz daxilində mütləq göstərəcəyik. «Fussilət» surəsi, 53-cü ayə/ ayətində buyurur ki: «Hər nəsnə ki, Həqqi-təala afaqda yaratmışdır və aləmi-ülvidə və aləmi-süflidə anı izhar etmişdir, anın mislini nəfsi-insanda bənd etmişdir, leykən hicabı ortadadır.
Vəqti ki, bu hicabi-nəfs ortada, ol nəsnələr görünməz hər xaçan ki, nəfs hicabı ortadan götürülə, hər əlamət ki, afaqdə vardır, ol əlamətlər nəfsdə peyda olur və mə’rifəti-əşya hasil olur, pəs həqqin həqiqəti ana zahir olur».
Beyt:
Sərnameye nosxeye həqiqət dani,
K-an dərs ze louh-e xiştən bər xani.
Çün sobh ze afaq-o-ze ənfos bedəmid,
Həqiqəte Həqq ço ruze rousən dani.

Tərcüməsi: Həqiqət kitabının balşanğıcını biləcəksən,
O dərsi öz lövhəndən oxuyacaqsan.
Aləmdə və könüllərdə sübh açıldığı zaman,
Haqqın həqiqətini işıqlı gün kimi görəcəksən.

Mə’nası budur ki, «həqiqət nüsxəsinin sərnaməsisən, şündan ötrü kim ol dərsi kəndu könül lövhündə oxursan və çünki afaqdan və ənfüsdən sübh doğa, yə’ni bir əlamət pərtovi zahir ola, ol Həqqin həqlığını şol rövşən gün kimi görəsən».

FAİDƏ – 4

Şeyx həzrəti-qəddəsə sirruhu-«Əllahu nurus –səmavati vəl-ərzi. Məsəlu nurihi kə-mişkatin-fiha misbahu». /Tərcüməsi: Allah göylərin və yerin nurudur. Onun nuru, içində çıraq olan bir taxçaya bənzər. «Nur» surəsi, 35-ci ayə/ ayətində buyurdu ki, yə’ni ol mişkatda bir çıraq vardır, ol çıraq anın sirridir. Pəs çünki bədəni-insanda çıraq oldu, ol çıraqa bir neçə nəsnədən labüddür ana yağ qoyular. Yə’ni yağdan gərəkdir və ikinci, yağ gərəkdir ki, ta çıraq rövşən ola. Pəs «zücacə» ki, ayətdə məzkurdur, könül tərəfi olur çırağa və ol yağ ki, məzkurdur, ol zeytndur ki, şəcəreyi-mübarəkədəndir. Şərgi degil və Qərbi degil və ol şəcərənin əsli ruhi-peyğəmbərdir səlləllahu əleyh və alihi. Və fər’i sair ərvahi – insandır.
Pəs könül pərtovi rövşən olması ol çırağdandır zeytun vasitəsilə. Yə’ni hər vəqt ki, çırağ «zücacə» də ola, yə’ni sirçədə ola; ol sirçə münəvvər olur. Əlbəttə, ol sirçənin münəvvər olması vasitəsi ilə, yə’ni dəxi bədən münəvvər olur.
Beyt:
Fəl cismu məşkəvatin vafiyə zicacətun,
Qad uliqqat bi səlasili ilminhac.
Mutavaqqad bin nuri mən zəytunətun,
Faqatu bibəhcətinə likullə sirac

Tərcüməsi: Cism bir taxça, onda isə bir şüşə var,
Təriqət zənciri ilə alışmışdır.
Zeytun nuru ilə şö’lələnir,
Öz gəzəllyiyi ilə hər bir çıraqdan üstündür.

Mə’nası budur ki, cism mişkatdadır və anda zücacə vardır. Təhqiqən fə’ləq oldu səlasili-minhaclə və yançıdır nur ilə zeytundan faiq oldu cəmi’ çıraqların üzərinə behcət ilə və rövşənlığ ilə. Pəs hər vəqt ki, ruh könüldə qərar edə, könül zində olur. Və çünki zeytun yağı axır ola, nuri-misbah dəxi axır olur. Və hər vəqt ki, ruh müfariqət edə, aləmi-ərvahə yetişə, sirri dəxi müfariqət edir, aləmi-əsrarə yetişür.

Beyt:
Hər ke u zin danməh çün bənde suri beşkənəd,
Dər fəzaye aləme mə’ni be əsle xod rəsəd

Tərcüməsi: Kim bu tələdəki surət zəncirini qırarsa,
Mə’na aləminin fəzasında öz əslinə yetişər.

Mə’na budur ki, hər kimsə ki bəndi-surətdən, yə’ni tən qeydini bu bədən qəfəsindən uşada gedərə, yəni zulmati-vücuddan xilas bula, mə’na aləminin yarısında əslə yetişur. «... Yəkədu zəytuha yuzi’ u və ləv ləm təmsəshu narin nurun əla nurin. Yəhdillahu li-nurihi mənyaşa’ u». /Tərcüməsi: Onun /zeytun ağacının/ yağına /heç bir/ od to-xun-madığı halda, o, işıq saçır. O, nur üstündə nurdur. Allah dilədiyini öz nuruna qovuşdurar. «Nur» surəsi, 35-ci ayə/.
Ol fitil nurdur, od degildir. Od toxunmadan şö’lə verər. Həqqi-təala bəni-adəmdə bir nur qoymuşdur ki, ol çıraqdır. Bir nur dəxi kəndü zati-paki-qəllas nurundan irişür, iki nur bir-birinə qaruşursa, hər nəsnə görünür.
Məsələn, göz nuru ilə günəş nuru kimi, ikisi bir yerdə olsa, hər nəsnə görünür. Və ol misbah nurdur, nar degil.
Pəs çünki Həqqi-təala zati-insanda bir nur tərbiyə etdi ki, ol nur misbahdır və bir nur feyzdən verdi və bu iki nurun ittisalı vase’ oldu ta ki, əşya idrak oluna. Və «Nurun ə’la nuria» bu mə’nadan ibarətdir. Çünki zülmani hicabı ortadan götürülə, nüri-mütləq baqi qala ki, ol misbahdır. Amma Həqqi-təalanın zati-müqəddəsi nuru bura ki, nuri-misbahdır müttəsil olsa, bu iki nurun ittisalından idraki-mə’rifətullah hasil olur. Və «Yəhdillahu li-nurihi mənyaşa’»u bu mə’nadan ibarətdir. Ol hidayətdir, elmi-mə’rifətullahdır.

Beyt:
Aftabe hosne çün saye bər can əfkənəd,
Məşreqe del-ra bər ayəd səd hezaran aftab.
Pərdeye zolmət dəridonur şod dər nur ğərq,
Ta dəre «nurun ə’la nurin» qoşad əz comle bab.

Tərcüməsi: Onun hüsnünün günəşi cana kölgə salarsa,
Könül məşriqindən yüz minlərlə günəş çıxar.
Elə ki, o hər yandan «nur üstündə nur» qapısını açdı,
Zülmət pərdəsi cırıldı və nur nura qarışdı.

Mə’nası budur ki, mə’şuqun hüsni günəşi çünki can üzərinə sayə buraxdı, könül məşriqinə yüz min günəş gəldi və zülmət pərdəsin yırtdı. Nur nur içində qərq oldu, ta hər qüyuddan «nurun ə’la nurun» qapısı açıldı.