خواجه احمد فقيه از نخستين شاعراني است كه به زبان تركي غربي (شاخه‌ي آذري قديم) از او آثاري به دست آمده است. سال تولد و وفات او به جهان علم هنوز شناخته نيست. اين قدر است كه وي پيش سلطان العلما بهاءالدين پدر جلال الدين مولوي رومي در شهر قونيه تلمّذ كرده است و مراتب تصوف را پيموده، براي شاعران صوفي مسلك تركي زبان قرن‌هاي بعد از خود، الگو و نمونه‌ي تبليغ تصوف شده است. از او چرخ‌نامه (در صد بيت) و كتاب اوصاف مساجد الشريفه بر جاي مانده است.
خواجه احمد كه در فقه اسلامي سر آمد زمان بود، در اواخر عمر صوفي آتشين زباني شد كه در عشق و جذبه‌ي پردوام زيست و مريداني بسيار داشت. چرخ‌نامه را به شكل قصيده و در صد بيت براي تبيين و تشريح مباني تصوف به زباني بسيار ساده و همه فهم سروده است. خواجه احمد فقيه را سلطان خواجه فقيه نيز ناميده‌اند.1
روايت است كه اين صوفي پس از آنكه با سلطان العلما بهاء الدين آشنا شد، درس و مدرسه را رها كرد و كتاب‌هاي خود را به آتش كشيد و به كوهستان‌ها پناهنده شد. و پس از سال 628 كه سال وفات پيرش بود، به شهر برگشت و در دروازه‌ي احمد سكني گزيد.
موضوع چرخ‌نامه كه يك اثر اخلاقي و صوفيانه است، مطالبي مانند فاني بودن جهان، محتوم بودن همه چيز به زوال، دهشت روز قيامت، تواضع و كمك به مستمندان است.
نخستين اطلاعات پيرامون زندگي و آثار خواجه احمد فقيه را در مناقب العارفين احمد افلاكي،2 همچنين در صالتوق نامه3 مي‌يابيم.
آنچه درباره‌ي خواجه احمد فقيه در مناقب العارفين افلاكي آمده چنين است:
«از كبار اصحاب منقول است كه خدمت قدوة الابدال خواجه فقيه احمد - رحمة الله عليه- از جمله شاگردان بهاءالدين بوده، درس هدايه مي‌خواند و آن روز سلطان العلما چنداني معاني گفت و نمود كه جان‌هاي مقدس حيران شدند. فقيه آشفته وار برخاست و كتب خود را در آتش انداخت و به جانب كوهستان روانه شد. چندانك حضرت شيخ در قيد حيات بود، به شهر قونيه نيامد. بعد از آنك رحلت فرمود، به شهر بيامد و در دروازه‌ي احمد تقاعد نموده و آنگاه شهرت گرفته كرامات مي‌نمود و مغيبات مي‌گفت. اما در متابعت نبود و اوقات كه در جواني حضرت مولانا را برو گذري افتادي نعره‌ها زدي و غريوها كردي و گفتي كه راه دهيد كه گنج روان مي‌آيد و از دور سجده كردي و مجموع خلايق كه برو هنگامه بودندي چندين نوبت اين گواهي را از او شنيدندي و كيفيت حال و اسرار آن قال معلوم ايشان نشدي.
و گويند: حضرت مولانا چندانك فقيه را ديدي تا گذشتن چشم‌ها به هم كردي و فرمودي او اهل اقتدا نيست، مقتدي مخلص آن است كه من جميع الوجوه به طريق متابعت به مقتداي خود اقتدا نمايد. و اين مردي است يكسواره كه گليم خود را از غرقاب برهانيده است و نجات يافته و ايشان را در عالم غيب اهل فتور خوانند تا حضرت ماشاء الله چه فرمايد و چه معامله كند.
. . . شبي نزديك سحري از عالم غيب الغيب غلغله‌اي و كلكله‌اي به سمع مبارك او رسيد، از آن معني از حضرت مولانا سؤال كرد كه غلغله‌ي ارواح، كلكله‌ي ملايكه به تواتر مي‌شنوم، چه حالي است؟ فرمود كه روح پاك فقيه احمد را ملايكه‌ي كرام به آسمان مي‌برند. آن بود كه وقت چاشت، قيامت برخاست در تاريخ سنه ئمان عشرو ستمائه و نماز او را مولانا گزارده، دفن كردند».4
در اين مجموعه قصيده‌ي چرخنامه‌ي او نشر مي‌شود. متن از روي نسخه‌ي چاپي فاخر ايز5 برداشته شده و با متن تاتارلي6 مقابله شده است. املاي آن را نيز يكدست كرده‌ايم. وزن قصيده: مفاعيلن، مفاعيلن، فعولن است.
چرخ‌نامه
|
دريغا چرخين أليندن هزاران،
ائشيد ايندي7بو احوالي آقارداش،
ياووز سانمايا قارداش قارداشينا
ائشيتدين ايسه سؤزومو قولاق دوت،
بيلورمي‌سن نئچون گلدين جهانا،
سنه نعمت وئريبدير بي‌نهايت،
نصيحت توتار ايسه، دينله سؤزوم،
سنه بير قاچ اؤگوتلر وئره‌ييم من،
اؤگودوم بو: گُنه‌دن توبه ائيله،
اوسان اولما، باشونا عقليني دَر،
گؤزون آچ غفلت ايچره ياتما، اي دوست!
يول آرنلري كؤچوب يولاگيردي،
نئجه بير ياتاسان غفلتده، اي يار!
نظر قيل عالمه حاليني آنلا،
اگر نام ايستر ايسن آخرتده،
اؤلنلر سنه يئتمزمي نصيحت،
بو دونيايا نئچون برك ياپوشورسان،
بو رزق ايچون نئجه تشويش چكرسن،
اگر گيروپسن ايچينده ياتاسان،
نه مغرورسان جهانين لذّتينه،
قضايايي اجل اوخلارين آتار،
اول اوخون زخمينه كيمسنه دورماز،
وفا اومما بو دونيادان آخانيم،
سني آلار بو دونيا بي‌خبر سن،
اؤگوني دئر قيامت بيل، يقين دور،
هوايا اويما گئچ نفس آرزوسوندان،
بو دونيا بي‌وفادير، بيل حقيقت،
نئچه بير دوروسار بو دونيا خلقي،
ييخيليسار بو گؤيلرله بو يئرلر،
گون اولاكيم قوپا داغلار يئريندن،
قيامت قوپاجاغاز، بيل حقيقت،
ياراديلميش، جميعي اؤلو سردير،
قارين اوندا خلايق جمع اولورسار،
سؤال ائيله‌ييسرلر ائتديگيندن،
«كراماً كاتبين»15 دورمان يازارلار،
گتيريب تارتالار خيرينله شررين،
اگر خيرين آغير گلسه زي16 دولت،
اگر شررون آغير گلسه اي مسكين،
صراطه اوغراييساردير يولون، بيل،
يارين آندان گئچيسرسن، يول اول دور،
بيزي قورخدوغوموزدان قورتار اي حق!
جمالون بيزه گؤستر، يارين آندا،
گل ايندي اول رسولون سنّتين توت،
بو دونيا لذّتينه مغرور اولما،
سني گر بير نفس گولدوردو دونيا،
بو دونيا بيل كه سنه باقي قالماز،
وفا اومما كه يوخدور هئچ وفاسي،
اسيرگه‌مز بو خلقي چرخ ظالم،
نه يوخسولو اسير گر نه ده‌بايي،
گؤزون ايله نئچه گؤردون اي اوسلو،
سلاطينلر زبون اولور اجلدن،
گل ايندي كندوزونه دئر اؤگونو،
اجل جام شرابين چون ايچه‌سن،
يالونوزجا ياتاسان سن ايچينده،
دؤن ايندي بوندا اونون ياراغين گؤر،
عبادت قيل حق ايچون گئجه- گوندوز،
قضاي آسماني چون ايريشور،
گلجك نسنه گلور، چاره يوقدور،
اؤلوم بير قاپودور گئمك گركدير،
ياراديلميش بو شربتدن داديسار،
بو بير ايشدور كه اوغرا قامو مخلوق،
بو بير رنجدور كه هئچ درمان بولونماز.
اجل سايرولوغو چون كيم اريشسه،
نبي زندان دئميشدير دونيا ايچون،
دريغا كيم اوچيسار قوش قفس‌دن،
دريغا ياتيساروز سن ايچينده،
نبي و هم ولي قورتولمادي هئچ،
بيزه خود نه حساب اونلارا نسبت،
چلبيم! چون اؤلومه اوغراريز بيز،
نئده‌ليم چون جهانين ايشي بودور،
آنون كيم تختيني يئل گؤتوروردي،
ألينده اژدها اولان عصاسي،
ياقاني18 يعقوب، اسماعيل و داود،
ياموسو داتدي بو شربتدن اي يار،
محمد (ص) كيم جهانين فخري ايدي،
بوراق ايسسي، حقين دوستو، حبيبي،
آنون ايچون ياراديلدي بو عالم،
آنون ايچون ياراديلدي بو يئرلر،
آنا قالماييجاق بو دونيا كه، بيل،
پس اؤلوم حق دور، البته اؤلورسن،
تواضع ائيله بوندا خاص و عامه،
|
|
كه قيلميشدير معطّل بونجا كاران.
چون امت‌دور بيري بيرينه اخوان.
حقيقت‌دير بو سؤزوم منه8 اينان.
گئده‌رمه‌گيل سؤزومو قولاغيندان.
سني قوللوق ايچون ياراتدي سلطان.
خصوصا كيم قيلوبدور اهل ايمان.
هنرين وار ايسه گل اوشدا ميدان.
كه هر بيريسي دُرّ اولا يا مرجان.
كه ايمان قصدين ائيلر بيل كه شيطان.
يول اوزاقدير كه يوقدور حد و پايان.
كه كؤچمگه دوتوبدور يوزو كروان.
دؤگه يورور آخر دوننگي سروان.
اجل ائرمزدن اؤندن ايندي اويان.
ياراغا مشغول اول سن، اي مسلمان!
يئديرگيل حق يولونا دونيادا نان.
نئچون اوسسونو9 درمزسن سن اي جان.
سني اوندان قوپارير چرخ دوران.
اوشوندي رزق‌ييو آغزيندا دندان.
بئش- اون آرشين بئز ايله يا خود عريان.
نئجه بير يورويه‌سن شاد و خندان.
سنه داخي دوخونوسار اول اوخدان.
گؤرور اولماز وئرور جانيني قوربان.
اونونلا قيلماغيل سن عهد و پيمان.
سؤزوم ائشيد اؤگودوم دوت توپ ألدان.
اوتان كيم سنه ناظردير يارادان.
بو نفس آتي‌نين آغزينا اور،10 اويان!
سني گؤچورمه‌دن اول، سن گئچ اوندان.
نئچه بير اولوسار دونيا آبادان.
قاموسو11 اولوساردير كل ويران.
برابر اولا دوپدوز داغ و يابان.12
كلابك13 بيگي14داغيلار بو انسان.
قاليساردير همان اول فرد و رحمان.
كيمي قايغويا باتميش، كيمي شادان.
توتا اعضالاريني اوندا لرزان.
نه كيم ائتدين قيلورلار آني ديوان.
حقيقت بيل، قورولار آنداميزان.
يوزون آغ، اولا همچون ماه تابان.
واراجاق يئرين اولور بيل كه نيران.
قيلينجدان ايتي دئرلر، اينجه قيلدان.
صاقين ايندي، اي قارداش چيخمايولدان.
بيزه آيروق تاپيتما آندان هجران.
به حق مصطفي و ماه تابان.
كيم اونو توتسا اولور شاه مردان.
بو نفسي بسلمه‌گيل همچو حيوان.
سون اوجي‌مين كزين قيلديردي افغان.
اگر مولكون اولا شام و خراسان.
وليكن ايشي دور هر لحظه نقصان.
مجال وئرمز سوره‌ر آدمي بوندان.
نه آق ساققاللو پير قورنه خو اوغلان.
كه معصوملار قيريلميشدير وبادان.
اجل ايريشمه‌دن سنه نگاهان.
اجل ايريشمه‌دن سنه نگاهان.
دوشه‌سن آيرو قامو دوستلاروندان.
نه‌بيلم شادمي اولورسان يا پريشان.
كه سنه ياري قيلا حي و سبحان.
عبادت دير بيلورسن گنج پنهان.
اؤلومه كيمسنه اولماز پيندان.
گرك سن ياش يئرينه آغلاقيل قان.
برابر آندا سلطان ايله چوبان.
اولو گيچي دورور اول ايشده يكسان.
بو بير درتدور كه يوقدور اونا درمان.
علاج بيلمه‌ديلر بقراط و لقمان.
تيمار ائتمز اونا يوزمين طبييان.
نيته17 راحت اوليسار اهل زندان.
دريغا كيم چوروييسر بو ابدان.
گئچيسر أوستوموزدن نئچه ازمان.
اؤلوم شربتين ايچوب وئرديلر جان.
اجلدن قاچماغا يوقدورور امكان.
آييرماسون نفسيميز ايماندان.
او درده اوغرادي داود، سليمان.
اؤلومه اوغرادي آدي سليمان.
يد بيضا ايدي موسي بن عمران.
داخي حسن ايسسي19اول يوسف كنعان.
اوش ايمدي بيزه دگدي نوبت الان.
بو سنّت‌لر آنوندور آئين- اركان.
اونا معراج و عرش أوستويدي سيران.
آنونايچون دوزه‌لتدي انس ايله جان.
آنون ايچون بو گؤيلر اولدو سايوان.
سنه خود قاليسار دگيل، ياراقلان!
سنه ايندي آدرويش كبر قاندان؟
كيم آندا اولماياسان زار و گريان.
|
پا‌نوشت‌ها:
1. محمد فؤاد كؤپرولو، تاريخ ادبيات ترك، چاپ دوم، 1980 م. ص 261.
2. احمد افلاكي، مناقب العارفين را به خواهش اولو عارف چلبي نوه‌ي جلال الدين رومي در مناقب جد او و ديگر اوليا نوشته است.
3. صالتوق نامه در قرن نهم به خواهش سلطان جم فرزند سلطان محمد فاتح از سوي ابوالخير رومي به رشته‌ي تحرير در آمده است.
4. افلاكي، احمد. مناقب العارفين، به كوشش پروفسور دكتر تحسين يازيجي، دانشگاه استانبول، ج 1، ص 419 و 420.
5. رك. منابع مطالعه.
6. همان.
7. م. ايمدي.
8. انفطار/ 11.
9. زي: زهي.
10. قاني: هاني.
11. م. بنه.
12. اوس: عقل.
13. وور.
14. قامو: هامي.
15. يابان: دشت، صحرا.
16. كلابك: پروانه.
17. بيگي: گيبي، كيمي.
18. چگونه.
19. ايس: صاحب.
منابع مطالعه‌ي چرخ نامه:
· ابراهيم تاتارلي. اسكي تورك ادبياتي، صوفيه،1973.
· فاخر ايز، اسكي تورك ادبياتيندا نظم، استانبول، 1966.
بسم الله الرحمن الرحیم