خواجه احمد يَسَوي در شهر سيرام از شهرهاي تركستان زاده شد و دوران كودكي و جواني خود را در ماوراء النّهر به سر آورد و در شهر بخارا، مركز دانش آن زمان تحصيل كرد و شيخ يوسف همداني (440- 535 هـ .‌) صوفي بزرگ آن عهد او را جانشين و خليفه‌ي خود ساخت.

فرجام روزگار خود را در شهر يسي به سر آورد و موجد طريقتي موسوم به يَسَويه شد كه نقطه‌ي آغاز و منشأ الهام طريقت‌هاي صوفيه‌ي رايج در آذربايجان و نقاط ديگر ايران مانند: ملامتيه، بكتاشيه، بايراميه، بابائيه، حيدريه و شاخه‌هاي گوناگون اهل حق به حساب مي‌آيد.

گويند كه خواجه احمد يسوي در 63 سالگي گور خود را كند و به احترام آنكه پيغمبر گرامي ما نيز در 63 سالگي وفات كردند، به گور خود رفت و خفت (562 هـ .) . در اين باب داستان‌ها و اشعار فراواني كه اغلب آن‌ها نقل از زبان خود خواجه احمد است، ميان مريدان و دراويش اهل حق رايج است. از جمله كلام الهي شناخته شده‌اي كه به تبعيت از اشعار خواجه سروده شده است، و چنين آغاز مي‌شود:

اول قادريم قدرت ايلن نظر قيلدي،
غريب بنده‌ي بو دونيادان گذر قيلدي،

 

خرم اولوب يئر ياستيغا گيرديم من، هي!
محرم اولوب يئر ياستيغا گيرديم من، هي!

خواجه احمد يسوي كه در شعر «قول خواجه احمد» تخلص مي‌كند، آثارش را خود تدوين و منظم نكرده است، ديوان حكمت مجموعه‌ي اشعار صوفيانه و عارفانه‌اي است كه بعدها با تدوين اشعار او بوسيله‌ي شاگردان و مريدانش پديد آمده است. در سال‌هاي اخير چندين نسخه‌ي متفاوت به همين نام در تركيه چاپ شده است و در ايران روايت‌هاي گوناگوني از اشعار او ميان دراويش اهل حق رايج است و كلامات متعددي به او نسبت داده مي‌شود.1 بي‌گمان بسياري از اين آثار، از آن خواجه احمد يسوي است. بيشترين منظومه‌ها و دوبيتي‌هاي ديوان حكمت صبغه‌ي فلسفي و كلامي دارند. «داستان پيغمبر اسلام با قيصر» و «معراج نامه» كه از نخستين معراجيه‌هاي ادبيات تركي به شمار است در ديوان حكمت قرار دارد.

در ديوان حكمت، نسبت به قوتادغوبيليگ و عتبة الحقايق، كلمات و اصطلاحات عربي بيشتري به كار گرفته شده است. سنت بيان موجود در ديوان لغات الترك، در ديوان حكمت نيز حفظ شده است. شاعر در سرودن اشعار، هم از وزن هجايي و هم از اوزان عروض بهره جسته است.

خواجه احمد يسوي نخستين شاعر بزرگ صوفي و شيخ سترگ خانقاه تركي و از نمايندگان بزرگ ادبيات صوفيانه در عالم اسلام به شمار مي‌رود. بعدها صوفيان عرب و فارس هواخواهان صادق او شدند و به او «پير تركستان» لقب دادند.

عطار در منطق الطير چند بيت از ابيات ديوان حكمت را به فارسي برگردانده است و تمثيل زير را آورده است:

حكايت پير تركستان و كشف حال او

داد از خود پير تركستان خبر،
آن يكي اسبي است ابلق، گامزن،
گر خبر يابم ز مرگ اين پسر،
زانكه مي‌بينم كه هست اين هر دو چيز،
تا نسوزي و نسازي همچو شمع،
پاكبازي كو به شهوت نان خورد،
هر كه او در پاكبازي دم زند،

 

گفت:«من دو چيز دارم دوست‌تر،
وان دگر خود نيست جز فرزند من.
اسب مي‌بخشم به شكر اين خبر.
چون دو بت در ديده‌ي جانم عزيز.
دم مزن از پاكبازي همچو شمع.
هم در آن ساعت قفاي آن خورد.
كار خود تا بنگري بر هم زند.2

شعرهاي موجود در ديوان حكمت اغلب در تقطيع 12= 4+4+4 ، و: 7=3+4 سروده شده‌اند. تقطيع بازپسين، در فعالترين و رايج ترين نوع شعر هجايي فولكلوريك تركي ايراني موسوم به «باياتي» به كار گرفته مي‌شود. مثال:

عزيزيه‌م، گول أللر،
عاغلين اولسا، درياجا،

 

آغ بيلكلر، گول أللر.
يوخسول اولسان، گولرلر.

ويا:

زمانا آي، زمانا،
آرپا يئيير، ائششكلر،

 

اوخو قويدون، كمانا.
آت حسرتدير سامانا.


مثال براي تقطيع: 7=4+3 :

عزيزيم،‌ هاراييندان،
گونده بير، كرپيچ دوشور،

 

ائل كؤچدو، هاراييندان.
عمرومون، ساراييندان.

مضامين هر سه باياتي فوق، به گونه‌اي در اشعار صوفيانه‌ي ديوان حكمت نيز به كار گرفته شده است. و اين نشانگر تأثير عميق متقابل كلام خواجه احمد يسوي و انواع اشعار ادب شفاهي تركي در يكديگر است.

در مجموعه‌ي حاضر تعداد اندكي از اشعار ديوان حكمت را انتشار مي‌دهيم. از آنجا كه تقريباً همه‌ي اشعار عارفانه‌ي تركي كه با جذبه‌هاي خاص مذهبي ميان فرق و طوايف گوناگون درويشي با آهنگ طنبور خوانده مي‌شود و سينه به سينه به نسل‌هاي بازپسين انتقال مي‌يابد، تصرّفات عديده در آن‌ها پديد آمده است، متون منتشر شده‌ي اين آثار نيز در ايران اغلب غير قابل اعتماد است و با شيوه‌هاي غير علمي تدوين يافته‌اند. اين است كه در نقل آثار خواجه، سعي بر آن داشتيم روايات تركي‌شناساني چون مرحوم بانارلي، فؤاد كؤپرولو و فخري ماهر قوجا تورك را اساس كار قرار دهم. در بازنويسي اشعار، املاي كهن كلمات را جهت راحتي قرائت براي داشنجويان، به تمامي دگرگون ساختم. اما سعي بر آن داشتم شكل باستاني واژه‌ها حتي المقدور حفظ شود.

بسم الله ديپ بيان ائيلي حكمت آيتيب،
رياضتني قاتيغ ترتيب قانلار يوتيب،

 

طالبلره درّ و گوهر ساچديم مينا.
مين دفتري سني سؤزين آچديم مينا.

 

ذاكر بوليپ، شاكر بولي حقني تاپديم،
آندين سونرا وحدت مئيدين قطره آتتيم،

 

شيدا بوليب، رسوا بوليب جاندين اؤتديم.
همدم بو ليب يير آستيغا گيرديم مينا.

 

آلتميش‌أوچكه‌ياشوم‌يئتدي‌بير كونچه يوق،
يير أوستوده‌سلطان من تيب بولدوم اولوق،

 

وا دريغا حقني تاپماي كؤنلوم سينوق.
پر غم بوليپ يير آستيغا كيرديم مينا.

 

باشيم‌توفراق،‌جسميم‌توفراق،‌اؤزوم توفراق،
حق وصلينه يئترمن تيپ روحوم مشتاق،

 

كؤيديم يانديم بولالماديم هرگز آپاق.
زمزم بوليپ يير آستيغا گيرديم مينا.

 

پير مغان جرعه‌سيندن قطره تاتتيم،
بحمدالله حق وصلينه آخر يئتديم،

 

هوهو تيو،3 ياشيم بيلن تونلر قاتتيم.
شبنم بوليب يير آستيغا گيرديم مينا.

 

كيمي كؤرسم، خدمت قيليب قولي بولديم،
عاشقلارني كؤروب اؤچكن كولي بولديم،

 

توفراق صفت يول أوستوده يولي بولديم.
مرهم بوليپ يير آستيغا گيرديم مينا.

***

ايا دوستلار، عشق غوغاسي بولماغونجا،
او دريانين گوهريدير حق وصالي،

 

وحدانيت درياسينا گيرسه بولماس.
جاندين‌كئچيب‌گيرمه‌كونچه‌كؤرسه بولماس.

 

همّت قورون جان بيليگه محكم چالماي،
كؤزي ياشني نثار ائليپ زارين قيلماي،

 

ماسواني محبت دين اؤزدين سالماي.
اسرار يولين مردنلاردك بولسا بولماس.

 

«لي مَعَ الله» مقامينا بارماغونجا،
فَنا في الله درياسينا جومماغونجا،

 

«اَن تَموتوا» سرايينا گيرمگونچه،
بَقا بِالله گوهرندين آلسا بولماس.

 

شريعتني سلاحيني كئيمه‌گونجه،
جذب و جنون عالمينه بارماغونجه،

 

طريقتني بوراغينا مينمه‌گونجه.
حقيقتني ميدانينا گيرسه بولماس.

 

مردانلارين مورداريدور حق ديداري،
قول‌خواجه احمد سحر وقتي قيلغيل زاري،

 

حق ديداري گرك بولسا بول بيداري.
بيدار بولماي حق جمالين گؤرسه بولماس.

***

گونلرده بير گون رسول
محاصره قيلغالي

اول گون اصحاب ييغيلدي
هر قايي‌سي بير سؤزي

يازو كيمني يارليغا
اؤز قهريندن ساخلاگيل

زبون ائيله كبريمني
هم آرتورگيل صبريمني

 

مدينه ده ايردي يا
كافر جبرين قيلدي يا

هم مشورت ائيله‌دي
اورتاسينا سالدي يا

غفار آتليغ الاهيم
قهار آتليغ الاهيم

باغيشلاگيل جرميمني
جبّار آتليغ الاهي

***

يول أوستيده اولتوروپ
عقبادان خبر ائشيديپ

عصالاري ايلگينده
عزم يادي ديلينده

خرقه‌لري گيريچگان
بيلينگيز ايكي جهان

يازوكوم كؤپ ياولاتماس
گؤزده ياشين قوروتماس

سيرري بيرلان سؤزرلر
عشق بيرلال جان كؤزرلر

ايت نفسيني اؤلدورور
خواجه احمد گلدورور

 

يولني سورگان درويشلر
يولاگيران درويشلر

همّت كوري بئلينده
آللاه دئين درويشلر.

كؤنلوده يوز مين عيان
گؤزه ايلماس درويشلر.

اسباب داروسين تاپماس
ياشي آقان درويشلر.

ديله حكمت دوزرلر
رنگي ساريغ درويشلر.

قيزيل يوزون سولدورور
ساتيپ يئسون درويشلر.

***

الهي باطل ايشلردن منه بئرگيل پشيمانليق،
گناهيم ياديما آلسان سونگوكلر لرزه ائيلپتور،
خداوندا اولوغ ذاتين عفو ائتمه‌سن ناگاه،
دئدين‌«لا تَقنُطوا مِن رَحمةِ الله»بار‌اوميديم كؤپ،

 

عددسيز‌جرم‌وعصيانلار يوره‌گيمي قيليپ قانليق.
جهانداهيچ‌كس‌بارمومنيم‌دك جرم و عصيانليق.
لحد‌تاريك،‌يولوم باريك، همه ايشلر پريشانليق.
قيامت تاني آتاندا باشيما سالما حيرانليق.

***

باشيما دوشوب يئنه ده سوداي محمد،
سندن ديلگيم بولتورور اي خالق بي‌چون،
يول‌بير كوچي رحمان و رحيم، غافر و ستّار،

 

بن آني ايچون كويده شيداي محمد.
سالغيل قولاغيما مني غوغاي محمد.
قيلما مني شرمنده‌ي گمراي محمد.

***

عشق سيرريني بيان قيلسام عاشقلارا،
داغ و داشا باشين اوروب بي‌خود بولوپ،

 

طاقت قيلماي باشين آليب گئتلر دوستلار.
اهل عيال خانماندان اؤتر دوستلار.

***

عشق شدتي باشا دوشسه، عاشق ييلار،
ديوانه تيپ باشين ياريپ قانا بويار،

 

بيگانه‌لر داشلار آتيب آناگولر.
شاكر بوليپ حمد و ثنا يتر دوستلار.

***

قول‌خواجه‌احمد‌عاشق‌بولسان،‌جانين‌كؤيسون
دعا قيلگيل مؤمن قوللار دنيا قويسون،

 

صدقين بيرلن الله دئگيل تانري بيلسون.
دنيا قويغان آخرته يتر دوستلار.

 

پانوشتها:

1. نيك نژاد، سيد كاظم. كلامات تركي،‌تهران، 1361. (در اين مجموعه‌ بسياري از اشعار خواجه احمد يسوي به صورت درهم و پراكنده و منتسب به شعراي ديگر آمده است).

2. عطار نيشابوري، فريدالدين. منطق الطير، به اهتمام احمد رنجبر، انتشارات اساطير، تهران 1366، ص 309/ شيخ فريد الدين عطار نيشابوري. منطق الطير «مقامات الطيور» به اهتمام سيد صادق گوهرين، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1366،‌ص 142- 143.

3. دئيه.

 

منابع مطالعه‌ي ديوان حكمت:

·          آتالاي، بسيم. بكتاشيليك و ادبياتي، استانبول، 1940.

·          احمروف. احمد يسوي مسجدي‌نين كتابه‌لري، مجله‌ي دانشگاه كازان، جلد 12، ص 539- 549.

·          ارگون، سعادت نزهت.  بكتاشي شعرلري و نفسلري، استانبول، 1965.

·          اولغون، جميل. حضرت محمد (ص)ين فلسفه‌سي، استانبول، 1967.

·          بانارلي، نهاد سامي. رسيملي تورك ادبياتي تاريخي، استانبول، 1971.

·          بزيرجي، عاصم. دوندن بوگونه تورك شعري (آنتالوژي)، استانبول، 1968.

·          دوغرول، رضا. اسلاميتين گليشتيرديگي تصوف، استانبول، 1948.

·          كؤپرولو، محمد فؤاد. احمد يسوي مقاله در انسيكلوپدي اسلام، ج 1، ص 215- 210.

·          كؤپرولو، محمد فؤاد. تورك ادبياتيندا ايلك متصوّفلر، استانبول، 1918.

·          نيك نژاد، سيد كاظم. كلامات تركي، تهران، 1361.

·          V, Gordle viskiy. Ahmed Yesevi, Fest schrift Georg Jacob, Leipzig, 1932.