گزیده متون نظم ترکی - دیوان حکمت، خواجه احمد یسوی (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
خواجه احمد يَسَوي در شهر سيرام از شهرهاي تركستان زاده شد و دوران كودكي و جواني خود را در ماوراء النّهر به سر آورد و در شهر بخارا، مركز دانش آن زمان تحصيل كرد و شيخ يوسف همداني (440- 535 هـ .) صوفي بزرگ آن عهد او را جانشين و خليفهي خود ساخت.
فرجام روزگار خود را در شهر يسي به سر آورد و موجد طريقتي موسوم به يَسَويه شد كه نقطهي آغاز و منشأ الهام طريقتهاي صوفيهي رايج در آذربايجان و نقاط ديگر ايران مانند: ملامتيه، بكتاشيه، بايراميه، بابائيه، حيدريه و شاخههاي گوناگون اهل حق به حساب ميآيد.
گويند كه خواجه احمد يسوي در 63 سالگي گور خود را كند و به احترام آنكه پيغمبر گرامي ما نيز در 63 سالگي وفات كردند، به گور خود رفت و خفت (562 هـ .) . در اين باب داستانها و اشعار فراواني كه اغلب آنها نقل از زبان خود خواجه احمد است، ميان مريدان و دراويش اهل حق رايج است. از جمله كلام الهي شناخته شدهاي كه به تبعيت از اشعار خواجه سروده شده است، و چنين آغاز ميشود:
| اول قادريم قدرت ايلن نظر قيلدي، | 
 | خرم اولوب يئر ياستيغا گيرديم من، هي! | 
در ديوان حكمت، نسبت به قوتادغوبيليگ و عتبة الحقايق، كلمات و اصطلاحات عربي بيشتري به كار گرفته شده است. سنت بيان موجود در ديوان لغات الترك، در ديوان حكمت نيز حفظ شده است. شاعر در سرودن اشعار، هم از وزن هجايي و هم از اوزان عروض بهره جسته است.
خواجه احمد يسوي نخستين شاعر بزرگ صوفي و شيخ سترگ خانقاه تركي و از نمايندگان بزرگ ادبيات صوفيانه در عالم اسلام به شمار ميرود. بعدها صوفيان عرب و فارس هواخواهان صادق او شدند و به او «پير تركستان» لقب دادند.
عطار در منطق الطير چند بيت از ابيات ديوان حكمت را به فارسي برگردانده است و تمثيل زير را آورده است:
حكايت پير تركستان و كشف حال او
| داد از خود پير تركستان خبر، | 
 | گفت:«من دو چيز دارم دوستتر، | 
| عزيزيهم، گول أللر، | 
 | آغ بيلكلر، گول أللر. | 
| زمانا آي، زمانا، | 
 | اوخو قويدون، كمانا. | 
| عزيزيم، هاراييندان، | 
 | ائل كؤچدو، هاراييندان. | 
در مجموعهي حاضر تعداد اندكي از اشعار ديوان حكمت را انتشار ميدهيم. از آنجا كه تقريباً همهي اشعار عارفانهي تركي كه با جذبههاي خاص مذهبي ميان فرق و طوايف گوناگون درويشي با آهنگ طنبور خوانده ميشود و سينه به سينه به نسلهاي بازپسين انتقال مييابد، تصرّفات عديده در آنها پديد آمده است، متون منتشر شدهي اين آثار نيز در ايران اغلب غير قابل اعتماد است و با شيوههاي غير علمي تدوين يافتهاند. اين است كه در نقل آثار خواجه، سعي بر آن داشتيم روايات تركيشناساني چون مرحوم بانارلي، فؤاد كؤپرولو و فخري ماهر قوجا تورك را اساس كار قرار دهم. در بازنويسي اشعار، املاي كهن كلمات را جهت راحتي قرائت براي داشنجويان، به تمامي دگرگون ساختم. اما سعي بر آن داشتم شكل باستاني واژهها حتي المقدور حفظ شود.
| بسم الله ديپ بيان ائيلي حكمت آيتيب، | 
 | طالبلره درّ و گوهر ساچديم مينا. | 
| ذاكر بوليپ، شاكر بولي حقني تاپديم، | 
 | شيدا بوليب، رسوا بوليب جاندين اؤتديم. | 
| آلتميشأوچكهياشوميئتديبير كونچه يوق، | 
 | وا دريغا حقني تاپماي كؤنلوم سينوق. | 
| باشيمتوفراق،جسميمتوفراق،اؤزوم توفراق، | 
 | كؤيديم يانديم بولالماديم هرگز آپاق. | 
| پير مغان جرعهسيندن قطره تاتتيم، | 
 | هوهو تيو،3 ياشيم بيلن تونلر قاتتيم. | 
| كيمي كؤرسم، خدمت قيليب قولي بولديم، | 
 | توفراق صفت يول أوستوده يولي بولديم. | 
***
| ايا دوستلار، عشق غوغاسي بولماغونجا، | 
 | وحدانيت درياسينا گيرسه بولماس. | 
| همّت قورون جان بيليگه محكم چالماي، | 
 | ماسواني محبت دين اؤزدين سالماي. | 
| «لي مَعَ الله» مقامينا بارماغونجا، | 
 | «اَن تَموتوا» سرايينا گيرمگونچه، | 
| شريعتني سلاحيني كئيمهگونجه، | 
 | طريقتني بوراغينا مينمهگونجه. | 
| مردانلارين مورداريدور حق ديداري، | 
 | حق ديداري گرك بولسا بول بيداري. | 
***
| گونلرده بير گون رسول اول گون اصحاب ييغيلدي يازو كيمني يارليغا زبون ائيله كبريمني | 
 | مدينه ده ايردي يا هم مشورت ائيلهدي غفار آتليغ الاهيم باغيشلاگيل جرميمني | 
***
| يول أوستيده اولتوروپ عصالاري ايلگينده خرقهلري گيريچگان يازوكوم كؤپ ياولاتماس سيرري بيرلان سؤزرلر ايت نفسيني اؤلدورور | 
 | يولني سورگان درويشلر همّت كوري بئلينده كؤنلوده يوز مين عيان اسباب داروسين تاپماس ديله حكمت دوزرلر قيزيل يوزون سولدورور | 
***
| الهي باطل ايشلردن منه بئرگيل پشيمانليق، | 
 | عددسيزجرموعصيانلار يورهگيمي قيليپ قانليق. | 
***
| باشيما دوشوب يئنه ده سوداي محمد، | 
 | بن آني ايچون كويده شيداي محمد. | 
***
| عشق سيرريني بيان قيلسام عاشقلارا، | 
 | طاقت قيلماي باشين آليب گئتلر دوستلار. | 
***
| عشق شدتي باشا دوشسه، عاشق ييلار، | 
 | بيگانهلر داشلار آتيب آناگولر. | 
***
| قولخواجهاحمدعاشقبولسان،جانينكؤيسون | 
 | صدقين بيرلن الله دئگيل تانري بيلسون. | 
پانوشتها:
1. نيك نژاد، سيد كاظم. كلامات تركي،تهران، 1361. (در اين مجموعه بسياري از اشعار خواجه احمد يسوي به صورت درهم و پراكنده و منتسب به شعراي ديگر آمده است).
2. عطار نيشابوري، فريدالدين. منطق الطير، به اهتمام احمد رنجبر، انتشارات اساطير، تهران 1366، ص 309/ شيخ فريد الدين عطار نيشابوري. منطق الطير «مقامات الطيور» به اهتمام سيد صادق گوهرين، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1366،ص 142- 143.
3. دئيه.
منابع مطالعهي ديوان حكمت:
· آتالاي، بسيم. بكتاشيليك و ادبياتي، استانبول، 1940.
· احمروف. احمد يسوي مسجدينين كتابهلري، مجلهي دانشگاه كازان، جلد 12، ص 539- 549.
· ارگون، سعادت نزهت. بكتاشي شعرلري و نفسلري، استانبول، 1965.
· اولغون، جميل. حضرت محمد (ص)ين فلسفهسي، استانبول، 1967.
· بانارلي، نهاد سامي. رسيملي تورك ادبياتي تاريخي، استانبول، 1971.
· بزيرجي، عاصم. دوندن بوگونه تورك شعري (آنتالوژي)، استانبول، 1968.
· دوغرول، رضا. اسلاميتين گليشتيرديگي تصوف، استانبول، 1948.
· كؤپرولو، محمد فؤاد. احمد يسوي مقاله در انسيكلوپدي اسلام، ج 1، ص 215- 210.
· كؤپرولو، محمد فؤاد. تورك ادبياتيندا ايلك متصوّفلر، استانبول، 1918.
· نيك نژاد، سيد كاظم. كلامات تركي، تهران، 1361.
· V, Gordle viskiy. Ahmed Yesevi, Fest schrift Georg Jacob, Leipzig, 1932.
 بسم الله الرحمن الرحیم
	  بسم الله الرحمن الرحیم