گزیده متون نظم ترکی - دده قورقود (دکتر حسین محمدزاده صدیق)
دده قورقود
كتاب دده قورقود در سال 466 هـ .1 از سوي شخصي ناشناخته به جهان علم (احتمالا از سوي يك يا چند تن از مريدان دده قورقود) تصنيف شده است. شعرهاي رزمي و داستانهاي حماسي اين كتاب، كه ارزشي همسان و هم پايهي گاتاهاي زرتشت را دارد، يادگار صدر اسلام و قرون اوليهي هجري است. اين شعرها و سرودها از زندگي و سنن باستاني قوم سلحشور و ديندار و يكتاپرست اوغوز كه در مناطق سرسبز آذربايجان رحل اقامت افكندند، سخنها ميگويد.
كتاب دده قورقود را زبانشناسان، كهنترين اثر مكتوب بازمانده به تركي لهجهي اوغوزي (= آذري و ايراني) ميدانند.
اوغوزان قومي متشكّل از 24 عشيرهي بزرگ و كوچك بودند. محمود كاشغري در ديوان لغات الترك نام 22 عشيرهي اين قوم را آورده است. بيشتر تاريخ نگاران اسلامي نيز به آن اشاره كردهاند. نام هر 24 عشيره به روايت جامع التواريخ چنين است:
«قايي، بايات، آلقارا ائولي، قارا ائولي، يازر، دؤگر، دودورغا، ياپرلي، آفشار، قيزيق، بيگ ديلي، قارقين، بايندر، بچنه، چاولدور، چبني، سالور، اثيمور، آلايونتلي، بيكدير، بوغدوز، ييوا، اورهگير، قينيق».2
اوغوزان در نيمهي نخست سدهي چهارم هجري، در فاصلهي ميان درياي خزر و رود جيحون، در اطراف منطقهي فاراب (به روايت محمود كاشغري: قاراچق) و اسفيجاب ميزيستند كه بنا به روايت صاحب حدود العالم، قشلاق ملك اوغوزان در سدهي چهارم بوده و بيست منزل از فاراب فاصله داشته است.3
به گفتهي ابن حوقل در انجام سدهي چهارم نزديك هزار چادر از اوغوزان به اسلام گرويدند.4
بنا به اشارهي ابن خردادبه، عبدالله بن طاهر (زمان امارت 213- 230) هزار اسير و ششصد هزار هزار درهم از اوغوزان گرفته بود.5
اين گفتهها همه نشان ميدهد كه پيدايي قوم اوغوز مسلمان در اوايل اسلام به فرجام رسيده بود.
تشكل اوغوزان در آذربايجان و سويهاي آن نيز مربوط به همين زمانهاست. پيش از غزنويان، به گفتهي يكي از مورخان، تركاني كه به آذربايجان سرازير ميشدند «همچون ملخ در دشتها، كوهستانها و قلعهها پراكنده شدند». به ديگر سخن، توان گفت كه روند پيدايش مردم آذري پيش از سدهي دوم هجري به فرجام رسيده بود. در اين دوره ميان مناطق گوناگون اين سرزمين، كم و بيش روابط اقتصادي برقرار بود. مرزهاي اراضي تحت سكونت آذريان معين شده، علايم كلي فرهنگ اين مردم پديدار ميشد. پيدايش زبان تركي آذري و تكامل آن، در تشكل مردم اين ديار نقش اساسي بازي ميكرد.
تركي آذري يا تركي ايراني كهن كه از خانوادهي زبانهاي اورال آلتايي بود و تركي آذري معاصر صورت تكامل يافتهي آن است، زبانها، نيم زبانها و لهجههاي موجود پيشين را در گسترهاي پهناور تحت فشار قرار داد و زبان همگاني شد و سنتهاي تاريخي و مدني بوميان را در آميزهاي با فرهنگ نوين نگه داشت و مدنيت بديع و نوظهور آذري دورهي اسلامي ظاهر گشت.
در اين شرايط، حتي برخي از كافران، فئودالها و بردهداراني كه در اين گوشه و آن گوشهي اين سرزمين ميزيستند و به ادعاي احمد كسروي بازماندگان شهرياران ساساني بودند، در برابر نفوذ و گسترش اوغوزان مسلمان تسليم شدند. مثلا، به گفتهي همو، وهسودان روادي اوغوزان را استقبال كرد و حتي دختري از آنان را به زني گرفت و قطران شاعر دربار آنان قصيدههايي در ستايش ريش سفيدان اوغوزان سرود.6
پس از فتوحات سلجوقيان، سرزمين آذربايجان به تمامي به دست اوغوزان افتاد تا آن كه در فرجام حكومت مغولان، سلطنت قاراقويونلو را تشكيل دادند و سپس به دستياري شاه اسماعيل ختايي، حكومت صفوي را بنيان ريختند و حاكميت ولايات ديگر را هم به دست گرفتند.
باري، نخستين دستنويس كتاب دده قوردقود علي لسان طائفه اوغوزان اول بار در آغاز سدهي گذشته در كتابخانهي سلطنتي درسدن آلمان كشف شد. و براي نخستين بار، فيليشر آلماني در مجموعهي خود از آن سخن گفت.7 و اولين كسي كه در اروپا از اين دستنويس استفاده كرد، ديتس آلماني بود كه ترجمهاي ناقص از حماسهي تپه گوز (=غول يك چشم) را به آلماني منتشر ساخت و اين حماسه را با اوديسهي هومر به مقايسه نهاد و اظهار نظر كرد كه هومر در سرودن اوديسه، از اين اثر بهره جسته است و دست كم از مضمون آن خبر داشته است.8
سپس نلدكه و و. بارتولد به بررسي و ترجمهي آن پرداختند. بارتولد متن حماسهي دلي دومرول پسر دوخاقوجا را با ترجمهي روسي و مقدمه در سال 1894 چاپ كرد و نيز باقي متن را براي نشر آماده ساخت كه پس از مرگش و در سال 1950 چاپ شد.9
در تركيه نيز اول بار معلم رفعت اثر را به الفباي عربي، در سال 1332 هـ . (1916 م.) در استانبول چاپ كرد. و سپس متن انتقادي آن را محرم ارگين در آنكارا در سال 1956 م. به چاپ رسانيد. بعداً مجموعهاي عظيم در اين زمينه كه حاوي متن و شرح و تفسير لغات و اصطلاحات و فهرست نامها و گزارش افسانههاي بومي فولكلوريك متأثر از كتاب دده قورقود و چكيدهي پژوهشهاي دده قورقودشناسان است به همت شايق گوكياي در بيش از 1000 صفحه منتشر شده است.10
در سالهاي اخير دو ترجمهي انگليسي نيز از آن به انجام رسيد كه يكي در آمريكا و ديگري در انگلستان چاپ شد 11 و توجه انبوه پژوهشگران و شيفتگان مدنيت بشري را به گنجينهي فولكلور غني و فرهنگ سرشار اوغوزان مسلمان جلب كرد.12 متن كامل كتاب دده قورقود در ايران، نخستين بار پس از سقوط حكومت اسلام ستيز محمدرضا شاهي، از سوي محمد علي فرزانه ناشر كتب آذربايجاني منتشر شد.13 لاكن از آنجا كه ناشر، حوصله و دقت لازم را در تدوين متن علمي- انتقادي اثر نداشته است، متن مغلوط و غير معتبري به دست خوانندگان ايراني سپرد. ترجمهي فارسي آن نيز از روي ترجمهي انگليسي ياد شده انجام گرفته و در تبريز منتشر شده است.14 اخيراً متن بازپيراسته شده و انتقادي اثر به همت آقاي حسين محمد خاني (گونئيلي) انتشار يافت. دو مجموعه نيز به كوشش آقاي بهزاد بهزادي و نيز عزيز محسني در تهران چاپ شد.
كتاب دده قورقود توان گفت كه سر تا پا شعر است. نثر آن نيز موزون و آهنگين و شعرگونه است. چنانكه بسياري از ناشران اين كتاب در تشخيص شعر از نثر، به بيراهه رفتهاند. مثلا بسياري از شعرهاي معروف آن در نشر محمد علي فرزانه به صورت نثر دنبال هم چيده شده است. مانند رجز زيبايي كه قازان قهرمان منظومهي دوم از كتاب، در مقابل كافرشو كلي ملك ميخواند و پاسخي از او ميشنود كه هر دو، شعر رزمياند15 و يا فراخوان و دعاي نامگذاري نوزاد باي بورا توسط دده قورقود كه منظوم است و بدايع شعري در آن مشهود است.
نمونههاي داده شده در اين مجموعه از نشر انتقادي و علمي بسيار ارزندهي استاد دكتر محرم ارگين برگزيده شده است16 در برخي موارد، اختلافهاي اساسي قرائتي اين نشر علمي با نشر محمد علي فرزانه (با نشانهي اختصاري: ف) را براي استفادهي دانشجويان ايراني متذكر شديم:
بري گلگيل باشيم بختي، ائويم تختي،
ائودن چيخيب يوروينده سلوي بويلوم
توپوغوندا سارماشاندا قارا ساچليم،
قورولو يايا بنزر چاتما قاشليم
قوشا بادام سيغمايان دار آغيزليم
گوز آلماسينا بنزر آل ياناقليم!
قاوونوم، ديرهگوم، دولهگيم!
گؤرورمي سن نلر اولدو؟
***
بري گلگيل باشيم بختي، ائويم تختي!
خان بابامين كؤيگوسي،
قادين آنامين سؤيكوسو
آتام، آنام وئرديگي،
گؤز آچيبان گؤردوگوم
كؤنول وئريب سئوديگوم!
ديرسه خان!
قالخيباني يئروندن اؤرو دوردون
ييليسي قارا قاضليق آتين بوتون ميندين
كؤكسو گؤزهل قابا داغا آوا چيخدين
ايكي واردين، بير گليرسن،
ياوروم هاني؟
قارانو دونده17 بولدوغوم اوغول هاني؟
چيخسين منيم گؤرور گؤزوم
آديرسه خان!
يامان سگرير!
كسيلسين اوغلان أمر سود داماريم
يامان سيزلار!
ساري ايلان سوخمادان آغجا تنيم قالخيب شيشر.
يالنوزجا اوغول گؤرونمز باغروم يانار
قورو- قورو چايلارا سو سالديم
قارا دونلي درويشلره نذيرلر وئرديم
آج گؤرسم دويوردوم، يالينجاق گؤرسم دوناتديم
تپه كيمي أت ييغديم، گؤل كيمي قيميز ساغوزدوم18
ديلك ايله بير اوغول، گوج ايله بولدوم
يالنيز اوغول خبرين، آديرسه خان دئگيل منه!
قارشو ياتان آلاداغدان بير اوغول اوچوردون ايسه دئگيل منه!
قامين آخان يوگروك19 سودان بير اوغول آخيتدين ايسه، دئگيل منه!
آسلان ايله قاپلانا بير اوغول يئدوردون ايسه، دئگيل منه.
قارادونلو آزغين دينلي كافرلره بير اوغول آلديردون ايسه،20 دئگيل منه!
خان بابامين قاتينا من واراييم،
آغير خزينه، بول لشكر آلايين.
آزغين دينلي كافره من واراييم.
پارالانيپ قاضليق آتيمدان اينمهيينجه،
يئنوم ايله آلچا قانوم سيلمهيينجه
قول- بود اولوب يئر أوستونه دوشمهيينجه،
يالنيز اوغول يوللاريندان دؤئميهييم،
يالنيز اوغول خبرين، آديرسه خان،
دئگيل منه!
قارا باشيم قوربان اولسون بوگون سنه.
***
قاراقييما گؤزلرين اويخو آلميش آچغيل آخي،
اول ايكيجه سونوجو گون اؤرن اولموش ييغشور آخي!
تانري وئرن دادلي جانين سيراندا ايميش آنيد21 آخي
اؤز گؤودنده جانين وار ايسه، اوغول، خبر منه،
قارا باشوم قوربان اولسون اوغول سنه.
آخار سنين سولارين قاضليق داغي
آخار ايكن،22 آخماز اولسون
بيتر سنين اوتلارين قاضليق داغي
بيتر ايكن،بيتمز اولسون!
قاچار سنون گئييكلرون، قاضليق داغي
قاچار ايكن، قاچماز اولسون،
داشا دؤنسون.
نه بيلهيين اوغول
آسلاندانمي اولدي،
يوخسا قاپلاندانمي اولدي
بو قضالار سنه نرهدن گلدي
اول گؤودنده جانين وار ايسه، اوغول سنه.
آغيز- ديلدن بير قاچ كلمه خبر منه
***
بري گلگيل آغ سودون امديگيم قادينيم آنا
آغ بيرچكلي، عزتلي جانيم آنا!
آخارليدا سولارينا قارغيماغيل
قاضليق داغينين گناهي يوخدور.
بيترليده اوتلارينا قارغيماغيل
قاضليق داغينين سوچي يوخدور
قاچار گئييكلرينه قارغيماغيل
قاضليق داغينين گناهي يوخدور.
آسلان ايله قاپلانينا قارغيماغيل
قاضليق داغينين سوچي يوخدور.
قارغار ايسهن، باباما قارقا
بو سوچ، بو گناه بابامداندير.
***
آنلار داخي بو دنيايا گلدي كئچدي
كروان كيمي قوندي كؤچدي
آنلار داخي اجل آلدي يئر گيزلهدي
فاني دنيا يئنه قالدي.
گليملي گئديملي دونيا
سون اوجي اؤلوملي دونيا.23
***
ايلقيردي24 سؤيلمه مره ايتيم كافر!
ايتيم ايله بير يالاقدا يوندوم ايچن آزغين كافر!
آلتونداكي آلاجا آتون نه اؤگرسن
آلا باشلي كئچيمجه گلمز منه.
باشونداغي توغولغاني نه اؤگرسن مره كافر
باشومداغي بؤركومجه گلمز منه.
آلتميش توتام گؤندهريني نه اؤگرسن مردار كافر
قيزيلجوق دگنهگومجه گلمز منه
قلينجيني نه اؤگرسن، مره كافر!
اگري باشلي چئوگنومجه گلمز منه
بيليگونده دوخسان اوخون نه اؤگرسن، مره كافر!
آلا قوللي ساپانومجا گلمز منه.
ايراغوندان، ياخونوندان بري گلگيل
ييغيتلرين ضربيني گؤرگيل، آندان اؤتگيل!
***
جاغنام جاغنام قايالاردان چيخان سو
آغاج گميلري اوينادان سو!
حسن (ع) ايله حسين (ع)- ين حسرتي سو
باغ و بستانين زينتي سو.
عايشه ايله فاطمه (س) نين نكاحي سو
شهباز آتلار ايچديگي سو
قيزيل دوهلر گليب كئچديگي سو
آغقويونلار گليب چئورهسينده ياتدوغي سو!
اوردومون خبرين بيلورميسن، دئگيل منه
قارا باشيم قوربان اولسون،سويوم سنه!
***
نه قاقيرسان25 منه آغام قازان
يوخسا گؤكسونده يوخمودور ايمان!
***
اوغول، اوغول، آي اوغول
بيلورميسن نلر اولدي؟
سؤيلشديلر فيسيل فيسيل.
كافرلرين فعلين دويدوم
دونلوگي آلتون بان ائويمين قبضهسي اوغول
قازا بنزر قيزيمين گلينيمين چيچگي اوغول.
اوغول، اوغول، آي اوغول!
دوقوز آي دار قارنيمدا گؤتوردوگوم اوغول
اون آي دئينده دنيايا گتيرديگيم اوغول
تولماسي آلتون بئشيكده بلهديگيم اوغول!
***
قادين آناقارشوم آليب نه بؤگورورسن؟
نه بوزلارسان، نه آغلارسان
باغريم ايله أورهگيم نه داغلارسان؟
كئچميش منيم گونومي نه آنديرارسان
هي آنا!
عربي آتلار اولان يئرده
بير قولوني اولمازمي اولور؟
قيزيل دوهلر اولان يئرده
بير كؤشگي اولمازمي اولور؟
آغجا قويونلار اولان يئرده
بير قوزوجوغو اولمازمي اولور
سن ساغ اول، قادين آنا!
بابام ساغ اولسون
***
آغاج، آغاج، دئرايسم سنه، اريلنمه26 آغاج
مكه ايله مدينه نون قاپوسي آغاج
موسي كليمون عصاسي آغاج.
بؤيوك- بؤيوك سولارين كؤپروسي آغاج.
قارا- قارا دنيزلرون گميسي آغاج!
شاه مردان علي (ع) نون دلدولونون أيهري آغاج
ذوالفقارون قيني ايله قبضهسي آغاج!
شاه حسن (ع) ايله حسين (ع)- ين بئشيگي آغاج!
اگر أردير اگر عورتدير،قورخوسي آغاج!
باشوق آلا باخار اولسام، باشسيز آغاج!
ديبين آلا باخار اولسام، ديبسيز آغاج!
مني سنه آسارلار گؤتورمگيل آغاج!
گؤتورجك اولور ايسن ييگيتليگيم سني توتسون آغاج
بيزيم ائلده گرك ايدون آغاج
قارا هندو قوللاريما بويوراي ايدوم
سني پارا- پارا دوغرايالار ايدي آغاج
***
يوجهلردن يوجهسن
كيمسه بيلمز نئجهسن
عزيز تانري
آنادان دوغمادين
سن آتادان اولمادين
كيمسه رزقين يئمهدين
كيمسهيه گوچ ائتمهدين
قامو يئرده احد سن
سن صمد سن
آدمه سن تاج وئردين
شيطانا لعنت قيلدين
بير سوچدان اؤترو
درگاهيندان سورودون.
اولولوقدا حددين يوق
سنين بويون قددين يوق.
يا جسم ايله جددين يوق.
ووردوغون اولاتمايان اولو تانري
باسديغين بليرتمين بللي تانري
گؤتوردوگون گؤگه يئتيرن گؤركلو گؤزل تانري
قاقيديغين قهر ائدن قهار تانري
بيرليگينه سيغينديم، چلبيم، قادر تانري
مدد سندن
قارا دونلو كافره آت تپريم
ايشيم سن اونار
***
اوغول، اوغول، آي اوغول!
منيم أونوم آنلا، سؤزوم دينله.
اول كافرين أوچون آتيب بيرين يارماز اوخچوسو اولور
هي دئمهدن باشلار كسن جلادي اولور
سن واراسي كافر دگيل!
قالخيباني يئريمدن من دورابيم،
قونور آتين بئلينه من مينهييم.
گلن كافر منيمدير، من واراييم.
قارا پولاد اؤز قيليجيم چلايين
آزغين دينلي كافردير، باشلارين كسهيين
دؤنه- دؤنه ساواشايين، دؤنه- دؤنه چكيشهيين
قليچ چاليب باش كسديگيم گؤرگيل، اؤگرنگيل!
قارا باشينا دوشنده گركلودير.
***
بري گلگيل سالور بيگي،27 سالور گؤركي
باشوم بختي، ائويم تختي
خان بابامين گويهگوسي
قادين آنامين سؤيكوسو
آتام، آنام وئردوگي
گؤز آچوبان گؤردوگوم
كؤنول وئريب سئودوگوم
بيگ ييگيديم، قازان!
قالخيباني يئريندن اؤرو دوردون
اوغلان ايله ييليسي قارا قاضليق آتون بوتون ميندين
كؤكسو گؤزل قابا داغلار اؤنونه آواچيخدين.
بوينو اوزون بدوي گئييگين آلوپ ييقدين
سموز28 أتون يوكلتدون گئري دؤندون.
ايكي واردون، بير گليرسن، ياوروم هاني.
قارانودونده بولدوغوم اوغلوم هاني؟
بير بيگيم گؤرينمز باغروم يانار
آسيلان- آسيلان قايالاردان
قازان!
اوغلان اوچوردونمو؟
تالاسازون آسلانينا يئديردونمو؟
يوخسا قارا29 دينلي كافره اوغراتدينمي
آغ أللرين قاروسوندان باغلاتدينمي؟
كافر اؤنونجه يوروتدونمي
ديلي- داماغي قورويوب دؤرد يانينا باخديردينمي؟
قارا گؤزدن آجي ياشين تؤكدوردونمي؟
- قادين آنا بيگ بابا دئيو، بوزلاتدين مي؟
***
قارغوجيدا اوينادانلار واردي گلدي
آلتون جيدا اوينادانا يارب نولدي؟
قاراقوچ آتا ميننلر واردي گلدي،
بدوي آتلي بير اوغولا يارب نولدي؟
نوكر گلدي، نايب گلدي
يالينز بير اوغولا يارب نولدي
يالينز اوغول خبرين، قازان، دئگيل منه!
دئمز اولسان يانا- يانا قارغارام آقازان سنه.
***
قورو- قورو چايلارا سو سالديم،
قارادونلو درويشلره نذير وئرديم.
يانيم آلا30 باخديغيمدا، قونشوما ائيو31 باخديم
اومانينا اوسانينا آش يئديرديم.
آج گؤرسم، دويوردوم. يالينجاق گؤرسم، دوناتديم.
ديلك ايله بير اوغولو گوج ايله بولدوم.
يالنيز اوغول خبرين، آقازان دئگيل منه.
دئمز اولسان، يانا- گؤينه قارغارام سنه.
***
قارشو ياتان قارا داغدان
بير اوغول اوچوردون ايسه دئگيل منه.
كولونگ ايله ييقديراييم.
قانين آخان يوگروك سودان
بير اوغول اوچوردون ايسه دئگيل منه
دامارلارين توغلاداييم.
آزغين دينلي كافرلره
بير اوغول توتدوردون ايسه دئگيل منه
خان بابامين يانينا من وارايين
آغير لشكر بول خزينه آلايين.
پارالانيب قاضليق آتومدان اينمهيينجه،
يينوم ايله آلچا قانوم سيلمهيينجه،
قول- بود اولوب يئر يوزونه دوشمهيينجه،
يالنيز اوغول خبرين آلمايينجا
كافر يوللاريندان دؤنمهيين!
يوخسا آقازان آياغومدان سرموزه آتايين مي
قارا ديرناق آغ يوزومه چالايين مي
گؤز آلماسي كيمي آل ياناقلاروم ييرتايينمي
چنبريمه آلچا قانوم دؤكهيين مي
آغيرشيون سنين اوردونا قويايين مي؟
اوغول- اوغول دئيوبني بوزلايايين مي؟
قايتاباندا قيزيل دوه بوندان كئچدي.
توروملاري بوندان بوزلاييب بيله كئچدي.
تورومجوغوم آلديرميشام بوزلايايين مي؟
قارا قوچدا قاضليق آت بوندان كئچدي.
قولونجوغو كيشنهييب بيله كئچدي.
قولونجوغوم آلديرميشام كيشنهيينمي؟
آغاييلدا آغچا قويون بوندان كئچدي.
قوزوچاغي منريشوب32 بيله كئچدي
قوزوچاغوم آلدورميشام منرييايينمي؟
اوغول، اوغول دئيو بوزليياينمي؟
***
بري گلگيل، آبيگ33 بابا
نرهدن بيلدون بونم توتساق اولدوغوم.
آغ أللروم آردوما باغلاندوغون
قيل سيجيم آغ بوينوما تاقيلدوغون
قارا گؤزلو ايگيتلروم قيريلدوغون
سن گلمهدين بابا كافيرلر دانيشديلار:
- قونورآتلي قازاني توتون
قاروسوندان آغ أللريني باغلايين
غافلليجه گؤركلي باشون كسون
آلچا قانين يئر يوزونه تؤكون
اوغلو ايله ايكيسيني بير يئردن اؤلدورون
اوجاغيني سؤندورون
دئيو سؤيلشديلر.
خانيم بابا، قورخورام
سگيرديركن قونور آتين سورچدوره سن
ساواشدوغون وقتين كنديني توتدوراسان
غفلليجه گؤزل باشون كسدوره سن
آغ بير چكلي آنام اوغول دئير ايكن
باشيم بختي قازان دئيو آغلاداسان.
قاييدوبان بابا گئرو دؤنگيل.
آلتون بان ائوينه سؤروپ وارگيل.
قاريچوق اولموش آناما اومود اولغيل.
قارا گؤزلو قيز قارداشيمي آغلاتماغيل
قاريچوق اولموش آنامي سيزلاتماغيل
اوغول ايچون آتا اؤلمك عاييب اولور.
يارادان حققي ايچون بابا
قاييدا دؤنگيل ائوه وارغيل
قاريچوق آنام قارشو گلسه
مني سنه سورسا
بابا، دوغري خبر وئرگيل.
گؤردوم سنين اوغلون توتساق دئگيل
قاروسوندان آغ أللري باغلي دئگيل.
قارا قيلدان سيجيم بوينونا تاخيلي دئگيل.
قارا دونوز داميندا ياتير دئگيل.
قيل كپنك بويونجوغون سورهر دئگيل
آغير بوخاغو توپوجاغين دؤگر دئگيل
يانميش آرپا ائتمگي آجي سوغان اؤيوني دئگيل.
منيم آنام منيم ايچون قايورماسون.
بير آي باخسين،
بير آيدا وارماز ايسهم، ايكي آي باخسين.
ايكي آيدا وارماز ايسهم، أوچ آي باخسين.
أوچ آيدا وارماز ايسهم، اؤلدوگومي اول وقت بيلسون.
آيغير آتوم بوغازلايوب آشوم وئرسون
ياد قيزي حلاليما دستور وئرسين
منه توتان گردگه آيروق گيرسون
آنام منيم ايچون گؤي گئيب قارا سارينسون
قالين اوغوز ائلينده ياسوم توتسون.
منيم باشيم سنون يولونا قوربان اولسون
گئرو دؤن بابا.
***
قارشو ياتان قارا داغلار، أسن اولسا، ائل يايلار
قانلي- قانلي سولار، أسن اولسا، قانين داشار.
قاراقوچ آتلار أسن اولسا،قولون دوغار.
قايتاباندا قيزيل دوه أسن اولسا، توروم وئرور
آغاييلدا آغجا قويون، أسن اولسا، قوزو وئرور.
بيگ أرنلر أسن اولسا، اوغلي دوغار.
سن أسن اول،آنام أسن اولسون
مندن ييگرك قادر سيزه اوغول وئره.
آغ سوديني آنام منه حلال ائيلهسون.
ساواشماغيل، قاييدا دؤنغيل بابام، گئرو.
***
اوغول، اوغول، آي اوغول!
قارشو ياتان قارا داغيم يوكسگي اوغول
گوجلو بئليم قوتي، جانوم اوغول.
قارانقولو گؤزلروم آيديني اوغول.
آلار دانلا يئرومدن دوردوغوم سنين ايچون
قونور آتيم يوريلتميشام سنين ايچون.
آغ دونوما كير اكلندي سنين ايچون.
منيم باشيم قوربان اولسون جانيم اوغول، سنين ايچون.
سن گئدهلي آغلاماغيم گؤيده ايكن يئره ايندي
گومبور- گومبور قاواللار دؤگولمهدي
آغير اولو ديوانيم سورولمهدي.
سني بيلن بيگ اوغوللاري
آغ چيخاردي، قارا گئيدي.
قازا بنزهر قيزيم، گلينيم،
آغ چيخاردي، قارا گئيدي.
قاريجوق آنان قان ياش تؤكدي.
آغ ساققاللي بابان بونلو34 اولدو
قاييديبان بورادان، اوغول، ائوه وارسام.
آغچا يوزلو آنان قارشو گليب اوغول دئسه،
آغ أللري آردينا باغلو دئيهيينمي؟
آغ بوينوندا قيل اورغان تاقيلو دئيهيينمي؟
كافر يانينجا ياياق يورير دئيهيينمي؟
منيم ناموسوم قاندا وارا اوغول.
قيل كپنك بويونجوغون سورهر دئيهيينمي؟
آغير بوخاغو توپوخاغين دؤگر دئيهيينمي؟
آرپا ائتمگي آجي سوغان اؤيونچوگي دئيهيينمي؟
***
مره! نه هيبتلي قوجاسان
قاپوچيلار سني گؤرمهدي
چاوشلار سني دويمادي
منيم گؤرر گؤزلريم گؤرمز اولدي
توتار منيم أللروم توتماز اولدي.
تيترهدي منيم جانيم جوشه گلدي،
آلتون آياغو آليمدن دوشدي.
آغزيم ايچي بوز كيبي
سومو كلريم دوز كيبي، اولدي.
مره ساققالجيغي آغجا قوجا!
گؤزجيگزي چؤنگه قوجا
مره! نه هيبتلي قوجاسان، دئگيل منه
قادام - بلام توخونار بوگون سنه.
***
مره عزرائيل آمان
تانرينين بيرليگينه يوخدور گمان!
من سني بؤيله بيلمز ايديم
اوغرولايين جان آلديغين دويماز ايديم!
دؤكمهسي بؤيوك بيزيم داغلاريميز اولور
اول داغلاريميزدا باغلاريميز اولور
اول باغلارين قارا سالخيملي أوزومي اولور،
اول أوزومي سيخارلار آل شرابي اولور
اول شرابدان ايچن اسروك اولور
شرابلي ايديم دويماديم
نه سؤيلهديم بيلمهديم
بيگليگه اوسانماديم، بيگيليگه دويماديم
جانيم آلما عزرائيل، مدد!
***
اوجالاردان اوجاسن
كيمسه بيلمز نئجهسن،
گؤركلو تانري!
نيچه جاهللر سني گؤگده آرار، يئرده ايستر.
سن خود مؤمنلرين كؤنلونده سن
دايم دوران جبار تانري
باقي قالان ستار تانري
منيم جانيمي آلير اولسان، سن آلغيل
عزرائيله آلماغا قويماغيل
***
آغ ساققاللي، عزيز، عزتلي جانيم بابا!
بيليرميسهن نلر اولدي؟
كفر سؤز سؤيلهديم،
حق تعالييه خوش گلمهدي.
كؤگ يوزونده آل قانادلي عزرائيله امر ائيلهدي،
اوچوب گلدي.
آغجا منيم كؤكسومي باسيب قوندي.
خيرلاديب دادلي جانيم آلير اولدي.
بابا، سندن جان ديلرم وئررميسهن؟
يوخسا، «اوغول دلي دومرول» دئيه آغلارميسان؟
***
اوغول، اوغول، آي اوغول!
جانيم پاراسي اوغول!
دوغدوغوندا دوققوز بوغرا اؤلدوردوگوم آسلان اوغول!
دونلوگي آلتونبان ائويمين قبضهسي اوغول!
قازا بنزر قيزيمين، گلينيمين چيچگي اوغول!
قارشو ياتان قارا داغيم گركسه
سؤيله گلسين عزرائيلين يايلاسي اولسون.
سويوق- سويوق پينارلاريم گركسه
اونا ايچيت اولسون
طوله- طوله شهباز آتلاريم گركسه
اونا مينيت اولسون.
قطار- قطار دوهلريم گركسه
قارا مودباق (=مطبخ) آلتيندا اونون شولني اولسون.
آلتون گوموش پول گركسه
اونا خرجليك اولسون.
دنيا شيرين، جان عزيز
جانيمي قييا بيلمن بللو بيلگيل.
***
نه ديرسين،نه سؤيلرسين
گؤز آچيبان گؤردوگوم
كؤنول وئريب سئوديگيم
قوچ ايگيديم، شاه ايگيديم
دادلي داماغ وئروپ سوروشدوغوم
بير ياسديقدا باش قويوب اميشديگيم!
قارشو ياتان قارا داغلاري
سندن سونرا من نئيلرهم
يايلار اولسام، منيم گوروم اولسون.
سووق سووق سولارين
ايچر اولسام، منيم قانيم اولسون.
آلتون آخچان خرجايير اولسام
منيم كفنيم اولسون.
طوله- طوله شهباز آتين
مينر اولسام، منيم تابوتوم اولسون.
سندن سونرا بير ايگيدي
سئويب وارسام، بئله ياقسام
آلا ايلان اولوب مني سوخسون.
عرش تانيق اولسون، كورسي تانيق اولسون
يئر تانيق اولسون، گؤگ تانيق اولسون
قادر تانري تانيق اولسون
منيم جانيم سنين جانينا قوربان اولسون.
***
اوغول سن واراجاق يئرين
دولاماج- دولاماج يوللاري اولور
آتلي باتيب چيخاماز، اونون پالچيغي اولور.
آلا ايلان سؤكهمز آنون اورماني اولور.
گؤك ايله پهلو اوران آنون قلعهسي اولور
گؤز قاقيبان كؤنول آلان اونون گؤكلوسي اولور.
هاي دئمهدن باش گتيرن جلادي اولور.
ياغرينيندا35 قالخان اوينار باباسي اولور.
ياووز يئرلره يئلتندون قاييدا دؤنگيل.
آغ ساققاللي باباني، قاروجوق اونميش آناني بوزلاتماغيل.
***
نه سؤيلرسن، نه آيدورسان جانيم بابا!
بوقدهر ايشدن قورخان ايگيت مي اولور
آلپ أره قورخو وئرمك عيب اولور.
دولاماج- دولاماج يوللاريني
قادر قويارسا تونله يوزتام.
آتلي باتيب چيخاماز اونون پالچيغينا قوملار دؤشهيم
آلا ايلان سؤكهمز اورمانيني
چاخماق چاخيب اودا ياخام36
گؤگ ايله پهلو ووران قلعهلرون
قادر قويارسا ياپام ييخام.
گؤز قيجيبان كؤنول آلان گؤركلي سنين بوينون اؤپم.
ياغينيندا قالخان اوينار يايا37 سينين
قادر قويارسا باشين كسم.
يا وارام، يا وارمايام،
يا گلم، يا گلميهم
يا قارا بوغرانون كؤكسو آلتيندا قالام
يا بوغانين بوينوزوندا ايليشم.
يا قوغان آسلانين قييناغيندا ديديلم
يا وارام، يا وارمايام
يا گلم، يا گلميهم.
يئنه گؤزينجه بيگ بابا، خاتون آنا، أسن قالين
***
هي قيرخ ائشيم، قيرخ يولداشيم
يوگروك اولسا ياريشام
گوجلي اولسا گؤرهشهم
حق تعالي عنايت ائيلسه،
أوچ جاناواري اؤلدورسم
گؤزللر سروري ساري دونلو سلجان خاتوني آلسام،
آتام، آنام ائوينه دؤنسم،
هي قيرخ ائشيم، قيرخ يولداشيم
قيرخينيزا قوربان اولسون منيم باشيم.
***
قالخيباني قانتورالي يئريندن دوري گلدون
بيليسي قارا قاضليق آتون بوتون بيندون
آلا گؤزلو ايگيتلون يانونا آلدون
آرخو بئلي آلاداغي دونن آشدون
آخينتيلي گؤركلي سويون دونن كئچدون
قانلي كافر ائلينه دونن گيردون
قارا بوغراگلدوگينده خورداخاش ائيلهدون
قاغان آصلان گلدوگينده بئليئي بوكدون
قارا بوغراگلدوگينده نه كئچدون
قارا- قارا داغلاردان خبر آشا
قانلي- قانلي سولاردان خبر كئچه
قالين اوغوز ائلينه خبروارا
قانلي قوجا اوغلي قانتورالي نئتميش دئيهلر
قارا بوغاگلدوگينده قيلچاتماميش
قاغان آصلان گلدوگينده قيلچاتماميش
قاغان آصلان گلدوگينده بئلين بوكموش
قارا بوغراگلدوگينده نه كئچميش دئيهلر.
اولو كئچي قالما ياسؤز ائدينه
قاري قوجا قالمايا قوو ائدينه.
آغ ساققاللي بابان بونلي اولا.
قاريجيق اولموش آنان قان ياش تؤكه
خانيم قالخيباني يئريندن دورماز اولسان
آلتي جلاد انسنده يالين قيليچ توتار.
غافلليجه گؤركلي باشين كسر.
آشاغيدان يوخاري باخمازميسان؟
ساري دونلوسلجان خاتون اشارت ائدر گؤرمزميسن؟
سني دوه بورنوندان زبون اولور دئديلر، بيلمزميسن؟
ساري دونلو سلجان خاتون كؤشكدن باخار
كيمه باخسا عشقيله اودا باخار.
ساري دونلو قيز عشقينه بير هوا
***
غافل اولما، قارا باشين قالدير ايگيت!
آلاقييما گؤركلي گؤزون آچغيل، ايگيت
قارولاريندان آغ أللرين باغلانمادان
آغ آلينين قارا يئره تپيلمهدن
غافل ايله گؤركلي باشين كسيلمهدن
آلجاقانين يئر يوزونه تؤكولمهدن
ياغي يئتدي، دشمن ايردي
نه ياتيرسان، قالخغيل، ايگيت!
قاب- قايالار اوينامادان يئر اوبريلدي
قاري بيگلر اؤلمهدن ائل بوشالدي
قارچاشوبان، اوغراشيبان داغدان يئندي
ياشانوبان أوزرينه ياغي يئتدي.
***
آنام كيشي، قيزيم كيشي!
الا دانلا يئريندن دوري گلدين
اوغولي توتدوردونمي
غافل ايله گؤركلي باشين كسديردينمي
قادين آنا، بيگ بابا دئيو بوزلاتدينمي
سن گليرسن بير بيگيم گؤرونمز، باغريم يانار،
آغيز ديلدن بير قاچ كلمه خبر منه
قارا باشيم قوربان اولسون گلين سنه.
قالخيباني يئريندن دوران ايگيت، نه ايگيت سن؟
يليسي قارا قاضليق آتينا مينن
غافلليجه باشلاركسن
دستورسوزجا منيم ياغييا گيرهن ايگيت، نه ايگيت سن؟
دستورسوزجا ياغييا گيرمك
بيزيم ائلده عيب اولور.
مره! يوري!
دوغان قوش اولوبان اوچايينمي
ساققالين ايله بوغازيندان توتايينمي
غافلليجه سنين باشين من كسهيينمي؟
آلجاقانين يئر يوزونه تؤكهيينمي؟
قارا باين تهره كيه آسايينمي
مره! قضاسي يئتميش ايگيت، نه ايگيت سن؟
قاييدا دؤنگيل.
***
هي! ايگيديم، بيگ ايگيديم
قايتابانلار توروموندان دؤنرمي اولور
قاراقوچدا قاضليق آتلار
قولونجوغون تپرمي اولور؟
آلپ ايگيتلر، بيگ ايگيتلر
گؤركلي سينه قييارمي اولور؟
ايگيديم، بيگ ايگيديم!
اؤگونرسه، أر اؤگونسون، آسلاندير،
اؤگونمكليك عورتلره بهتاندير.
اؤگونمكله عورت، أر اولماز.
آلايورقان ايچينده سنينله دولاشماديم
دادلي داماغ داديباني سوروشماديم
آل دوداغيم آلتيندا سؤيلشمهديم.
تئز سئودين تئز اوساندين.
قادر الله بيلير من سنه
مونسم، يارام، قييما منه.
***
يالاب- يالاب يالاييبان اينجه دونلوم،
يئر باسماييب يوروين سرو بويلوم.
قار أوزرينه قان دامميش كيمي قيزيل ياناقليم.
قوشا بادام سيغمايان دار آغيزليم
قلمچيلر چالديغي قاراقاشليم38
قورومسي قيرخ توتام قارا ساچليم
آسلان اوروغي، سلطان قيزي!
اؤلدورمگه من سني قييارميديم
اؤز جانيما قييام، من سنه قييمام.
***
قالخيباني يئريمدن دورار ايديم
يليسي قارا قاضليق آتيما مينر ايديم.
بابامين آغ بان ائويندن چيخار ايديم
آرخو بئلي آلاداغي آولار ايديم
آلا گئييك، سيغين گئيگ قووار ايديم.
دارتاندا بير اوخ ايلهنملر ايديم.
دميرسيز اوخ ايله ايگيت سني سينار ايديم
اؤلدورمگه39 گيديم، من سني قيار ايديم؟
***
آلان صباح ساپا يئرده ديكيلنده آغ بان ائولي
اطلس ايله ياپيلاندا گؤك سايوانلي
طوله- طوله چكيلنده شهباز آتلي
چاغيريبان داد وئرنده بول چاوشلي
يايخاناندا ياغ تؤكولن بول نعمتلي
قالميش ايگيت آرخاسي
بئزه مسكين ادمودي
تركستانين ديرهگي
تولو قوشون ياوروسي
آميت سويونون آسلاني
قارا چونغون قاپلاني
دولتلي، خان، مدد!
گؤزوم، گؤزوم، يالينيز گؤزوم
سن يالينيز گؤزله من اوغوزي سينديرميشديم
آلا گؤزدن آييردين ايگيت، مني.
دادلي جاندان آييرسين قادر سني.
ائيلهكيم من چكيرم گؤز بونوني!
قالاردا- قوپاردا ايگيت، يئرين نه يئردير
قارانقوتون ايچينده يول آزسان، اومون ندير
قابا علم گؤتورن خانينز كيم
قيريش گوني اؤندن تپن آلپينز كيم؟
آغ ساققاللي بابان آدي ندير؟
آلپ أرن، أرن آدين ياشيرماق عيب اولور
آدين نهدي ايگيت دئگيل منه.
***
قلاردا- قوپاردا يئريم گون اورتاج
قارانقوتون ايچره يول آزسام، اوموم الله
قابا علم گؤتورن خانيميز بايندرخان
قيريش گوني اؤندن تپن آلپيميز اولاش اوغلو سالور اوغلو قازان.
آتام آدين سورار اولسان قابا آغاج،
آنام آدين دئير ايسن قاغان آسلان.
منيم آديم سورارسان اوروز اوغلي بساط دير.
***
مره! قوات! آغ ساققاللي بابامي آغلاتميشسان،
قاريجيق آغ بيرچكلي آنامي بوزلاتميشسان.
قارينداشيم قيياني اؤلدورميشسن
آغجا يوزلي يئنگهمي دول ائيلهميشسن.
آلا گؤزلي ببكلرين اؤكسوز قويموشسان
قييارميان سني؟
قارا پولاد اؤز قيلينجيم دارتمايينجا
قفالي40 بؤركلي باشين كسمهيينجه
آلجاقانين يئر يوزونه تؤكمهيينجه
قارداشيم قييانين قانين آلمايينجا
قويمازام.
***
اوغول، اوغول، آي اوغول!
قارانقولوجا گؤزلريم آيديني اوغول!
گوجلو بئليم قوتي اوغول
گؤر آخر نلر اولدي؟
نلر قوپدي منيم باشيما.
قالخيباني، يئريمدن دوري گلديم
يويني سينسين آل آيغيري بوتون مينديم
آو آولاييب، قوش قوشلاييب گزركن
بونالدي سورچدي41، مني يئره چالدي.
ساغ اويلوغوم سيندي
منيم قارا باشيما نلر گلدي.
قارا- قارا داغلاردان خبر آشميش،
قانلي- قانلي سولاردان خبر كئچميش،
دمير قاپو دربنديندن خبر وارميش
آلاجا آتلي شوكلي ملك قاتي پوسموش
پوسدوغوندان قارا داغلارا دومان دوشموش
ياتديغي يئرده بيگ بكيلي توتون، دئميش،
قاروسوندان آغ أللرين باغلايين دئميش
قان آلاجا اردوسونو چاپين دئميش
آغجا يوزلي قيزيني گلينيني يسير ائيلين دئميش.
قالخيباني اوغول يئريندن دورو گلگيل،
يليسي قارا قاضليق آتين بوتون مينگيل!
آرقوري ياتان آلاداغي دونن آشغيل
آغ آلينلي بايندر خانين ديوانينا دونن وارغيل
آغيز ديلدن بايندرا سلام وئرگيل.
بيگلربيگي اولان قازانين ألين اؤپگيل
آغ ساققاللي بابام بونلي دئگيل
البته و البته قازان بيگ منه يئتسين
گلمز اولسان مملكت پوزولوب خراب اولور،
قيزيم گلينيم أسير گئتدي، بللي بيلگيل.
بابا، نهسؤيلرسن، نه آيدورسان
باغريم ايله أورهگيم نه داغلارسان
قالخيباني يئريمدن دورماغيم يوخ42
ييليسي قارا قاضليق آتيم مينمگيم يوخ،
آرقو بئلي آلاداغي آولاييبان آشماغيم يوخ،
آغ آلينلي بايندرين ديوانينا وارماغيم يوخ،
قازان كيميدير، من آنون ألين اؤپمگيم يوخ،
آلتينداكي آل آيغيري منه وئرگيل!
قان ترلهدي چاپيديراييم سنين ايچون
اگني بك43 دمير دونون منه وئرگيل
غفلليجه باشلار كسهييم سنين ايچون.
قارغي دالي سونگوني منه وئرگيل
كؤكسوندن ار سانجاييم سنين ايچون.
آغ يئلكلي اؤتگون اوحون منه وئرگيل
أردن- أره كئچيرهييم سنين ايچون.
آلاگؤزلو أوچ يوز ايگيدين منه وئرگيل
دين محمد (ص) يولونا دوروشاييم سنين ايچون
***
قاني دئديگيم بيگ أرنلر،
دنيا منيم دئينلر؟
اجل آلدي، يئر گيزلدي
فاني دنيا كيمه قالدي؟
گليملي- گئديملي دنيا
سون اوجي اؤلوملي دنيا.
پانوشتها:
1. دربارهي تاريخ تصنيف اثر رك. علمداري، ف. ر. كتاب دده قورقودون يازيلما تاريخينين يئني تاپينتيسي، بولتن انجمن زبان تركي ايران، تهران، بهمن ماه 1365، ص 20.
2. محمدزاده صديق، حسين. هفت مقاله پيرامون فولكلور و ادبيات مردم آذربايجان، تهران، 1356، ص4.
3. حدود العالم من المشرق الي المغرب، تهران، 1340، ص 124.
4. صورة الارض، ص 511.
5. المسالك و الممالك، ص 37 و 39.
6. احمد كسروي، شهرياران گمنام، ص 75.
7.Fleischer, H. O. Catalogus cobicium man. Orientalium Bibliothecae Regiae Dresdensis. Dresden, 1831.
8. محمدزاده صديق، حسن. پيشين، ص 7.
9. رك. منابع مطالعه در همين بخش.
10. Orhan Şaik Gökyay, "Dedem Korkudun Kitab, Istanbul, 1973.
در باب ارزيابي اين نشر رجوع كنيد به مقالهي اينجانب تحت عنوان دده قورقود داستانلارينين چاپ اولموش متنلري حاققيندا در مجلهي يئني يول، ش1، تهران، 1361، ص 9- 14.
11. كتاب اولي توسط فاروق سومر و به دستياري دو همكار آمريكايي وي، چاپ شده است:
F, SÜMER, A E. UYSAL, W. S. WALKER: The book of Dede korkut, A Turkish Epic, Üniversity of Texas Press, London, 1972.
12. براي تفصيل رك. محمد زاده صديق، حسين. پيشين، ص 42- 8.
13. فرزانه، محمد علي. كتاب دده قورقود، انتشارات فرزانه، تهران، 1358.
14. حريري اكبري. كتاب بابا قورقود، انتشارات شمس، تبريز، 1354.
15. فرزانه، محمد علي. پيشين، ص 52 و 53.
16. Prof. Dr. M. Ergin. Dede Korkut Kitabi, Metin, Ankara, 1964.
17. قارانودون: شب سياه. در چاپ ف. به صورت مغلوط «قره گردوندا» آمده است.
18. ف: ساغديرديم.
19. ف: يوگرو (؟).
20. آلديرينسا (؟).
21. آنيد: ياد آر، صيغهي امر از مصدر آنماق. در نشر ف: آندي (؟).
22. در نشر ف: كيمي.
23. در نشر ف. تنها چهار مصراع نخست و به صورت نثري مغلوط آورده شده است (ص 37 و 38).
24. ايلقيردي: لاف، سخن گزاف. در نشر ف: آلاقيردي (؟).
25. صيغهي مضارع از مصدر قاقماق در معناي منت گذاشتن. در نشر ف: قارقير.
26. اريلنمه: صيغهي امر منفي از مصدر اريلمك در معناي دلسوزي و تيماز. در نشر ف: ارلنمه (؟).
27. در نشر ف: گورجي (؟).
28. سموز: پروار و پرچربي. در نشر ف: سن آتين . . .
29. ف: ساسي.
30. آلا: بد، نابهنجار. در نشر ف: ائل.
31. ائيو: نيكو، خوب. در نشر ف: ائو (؟).
32. منريشوب: از مصدر منريشمك معادل ملهمك يعني: بع بع كردن بزغاله و بره. در ف: مكرشيبهن (؟).
33. ف: آيك.
34. بونلو: در اضطراب و تشويش. در املاي گذشته با نون غنه به صورت بوكلو نوشته ميشد. در نشر ف: بوكولي (؟).
35. ياغرين: پشت، استخوان ستون فقرات. در ف: باغريندا.
36. ف: وورام.
37. يايا: پياده سرباز، ف: بابا.
38. ف: قارا ساچليم.
39. ف: اؤلدورمكله.
40. ف: قانالي گوركلي (؟).
41. ف: بوكولدي سوروجدي.
42. در نشر ف. به غلط چوخ آمده است.
43. بك: خوب و تندرست. ف: برك (؟).
منابع مطالعهي كتاب دده قورقود
· ارگين، محرم. دده قورقود كيتابي، استانبول، 1969.
· ارگين،محرم. دده قورقود كيتابي (متن)، آنكارا، 1964.
· ارگين، محرم. دده قورقود أوزهرينه، مجلهي تورك ديلي و ادبياتي، 1954، ش 6، ص 102- 103.
· بوردورلو، ابراهيم. دده قورقود حكايهلريننين اؤزهلليكلري، مجلهي تورك فولكلور آراشتيرمالاري، 1967، ش 10، ص 4304- 4308.
· دميرچيزاده، كتاب دده قورقود استانلارينين ديلي، آكادمي علوم آذربايجان شوروي باكو، 1959.
· رفعت، كيليسلي معلم. كتاب دده قورقود علي لسان طائفة اوغوزان، انتشارات آثار اسلاميه، 1916.
· فرزانه، محمدعلي. دده قورقود، انتشارات فرزانه، تهران، 1358.
· گؤنئيلي، حسين م. دده قورقود كيتابي، تهران، 1378.
· محمدزاده صديق، حسين. داستانهاي دده قورقود كهنترين اثر مكتوب آذربايجان، مجلهي هنر و اجتماع مهد آزادي، تبريز، 1347، ش 7- 2.
· محمدزاده صديق، حسين. هفت مقاله پيرامون فولكلور و ادبيات مردم آذربايجان، انتشارات دنياي دانش، تهران، 1356.
· محمدزاده صديق، حسين. دده قورقود داستانلارينين چاپ اولموش متنلري حاققيندا، مجلهي يئني يول، تهران، 1361، ش. اول، ص 9- 14.
· Barthold, V.V. "Bugach, Son of Dirse Khan". Archaeology Journal of the Russian Oriental Society 11 (1898): 175- 193.
· - Four Studies on the History of Central Asia. Vol. 3. Leiden: Brill, 1962.
· - "Korkut". AJROS 9 (1995): 272 - 273.
· - The Legend of Bamsi Beyrek. AJROS 15 (1894): 1- 18.
· - The Legend of Delu Dumrul. AJROS 8 (1894): 203- 218.
· - Olearius Commentary on Dede Korkut. AJROS 19 (1910): 37 - 77.
· The Plunder of the House of Salur Kazan AJROS 12 (1899): 37 - 50.
· Bynum David E. The Generic Nature of Oral Epic Poetry. Genre 2 (1969): 236- 258.
· Chadwick, Nora K, and Zhimunsky, Victor. Oral Epics of Central Asia. London, Cambridge University Press, 1969.
· Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-Kieu (Turcs) occidenraux. Paris, Adrien- Maisonneuve, 1941.
· Czaplika, M. T. The Turks of Central Asia in History and at the Pressent Day, London, Oxford University press, 1918.
· Diez, Heinrnrich Friedrich von. Denkwurdikeiten von Asien in Kunsten und Wissenschaften Vol. 2. Berlin, 1815.
· Eberhard. Wolfram. Minsrrel Tales from Southeastern Turkey. Berkeley, University of California Press, 1955.
· - and Boratav, Pertev N. Typen Turkischer Volksmarchen. Wies- anden: Franz Steiner, 1953.
Encyclopaedia of Islam. 4 vols. And Suplement. Leiden, 1913 - 1938: New edition, 1 (1960), 11 (1965). Leiden, Brill.
بسم الله الرحمن الرحیم