قوتادغوبيليگ اثر یوسف خاص حاجب

 دکتر حسین محمدزاده صدیق (دوزگون)

نزديك نيم قرن پس از آنكه تركان بلاساغون با ميل و رغبت دين اسلام را پذيرفتند، در همان شهر در سال 412، كودكي چشم به جهان گشود كه او را يوسف ناميدند. او در نوجواني زبان‌هاي تركي، عربي، سغدي و فارسي دري را آموخت. به تحصيل آثار عربي ابن سينا پرداخت. گفته شده است كه پيش وي تلمّذ نيز كرد. در عروض و بلاغت و كلام،‌ سرآمد دوران شد و همچون حجت الحق ابوعلي سينا به مقام‌هاي درباري عصر خود دست يافت.

مثنوي گرانجاي قوتادغوبيليگ را در سال 462 هـ . در پنجاه سالگي در كاشغر به پايان آورد و به خاقان تاوغاج بوغراخان ابوعلي حسن فرزند سليمان ارسلان خان تقديم داشت. خاقان مسلمان ترك، اثر با ارزش فلسفي و اجتماعي او را پسنديد و به آن بها داد و وي را از مقام صدارت تا رتبه‌ي «خاص حاجبي اعلاء» ارتقاء داد. او قبل از سال 495، سال شكست خاقان به دست بوميان غير مسلمان روي در نقاب خاك كشيد.

قوتادغوبيليگ (= علم السّعاده) در 6645 بيت به وزن متقارب مقصور «فعولن،‌فعولن، فعولن، فعول» (110- 110- 110- 10) در شكل مثنوي سروده شده است.

اين مثنوي گرانقدر از نخستين آثار اسلامي به شمار مي‌رود. چهار شخصيت اثر، نمادهاي عدالت، دولت، عقل و قناعت هستند. گون دوغدي، سمبل عدالت، آي دولدي نماد دولت، اؤغدولموش، ممثل عقل و اودغورموش نماينده‌ي قناعت هستند.

در اين مثنوي كه بيشترين سهم آن را مناظرات قهرمانان تشكيل مي‌دهد، پس از توحيد و نعت، از آفرينش كائنات، اهميت علم، اخلاق نيكو، فضيلت انسان، اهميت زبان، قدرشناسي انسان از نعم الهي و ستايش از دادگري‌هاي پيران قبايل سخن مي‌رود و سپس شاعر وارد داستان تمثيلي اصلي مي‌شود.

قوتادغوبيليگ با توجه به موضوع و نام آن، از نوع آثاري است كه در ادبيات عربي و فارسي زير نام‌هاي آداب الملوك، سعادتنامه، سياستنامه، نصيحة الملوك و غيره براي نشان دادن طريق عدالت و كشورداري تأليف شده‌اند.

يوسف خاص حاجب، بدانگونه كه از قوتادغوبيليگ مستفاد مي‌شود با فلسفه‌ي يونان،‌ آثار متفكران عالم اسلام نظير الكندي، فارابي و ابن سينا آشنا بوده است. در كتاب خود، داستان‌هايي از حضرت موسي، حضرت عيسي و اسكندر ذوالقرنين مي‌آورد. حتي به فرازهايي از شاهنامه‌ي فردوسي اشاره مي‌كند و از آلپ ارتونقا- كه در شاهنامه به صورت افراسياب وارد شده است- ياد مي‌كند و او را «تونا ار» مي‌نامد. به روايت او، تونا ار فرزند تور، پس از آنكه نوذر بن منوچهر بن اير را به سزاي اعمال زشتش رسانيد، از سوي مجوسان نامردانه كشته شد. در اين مثنوي تونا ار، به عنوان جوانمردي صاحب معرفت و شجاعت به تصوير در آمده است.

در قوتادغوبيليگ، يوسف خاص حاجب، دانش بشري را به سه نوع تقسيم مي‌كند:

1.       آويچغا سؤزو (= سخن شفاهي پيران و دانش سالخوردگان).

2.       بيليگليك سؤزو (= آثار مكتوب انديشمندان).

3.       شاعر سؤزو (= ادبيات منظوم).

 

قوتادغوبيليگ در اصل، ماهيت اخلاقي دارد و مي‌توان آن را يك «پندنامه»ي اسلامي ناميد. در اين اثر كفار، دشمنان دين و ابليس، دزد ايمان ناميده مي‌شوند. يوسف خاص حاجب در سر تا سر اثر، به مثابه‌ي مسلماني مقيد جلوه مي‌كند كه انسان‌ها را به سوي راستي (= قؤتي)، خوبي (= ائدگو)، دانش (= بيليگليگ)، فهم (= اؤكوشلوق)، خردورزي (= اوس)، صبر (= سريمليگ) و جوانمردي (= آقي) فرا مي‌خواند.

قوتادغوبيليگ گذشته از ارزش محتوايي آن، از جهت تاريخ زبان نيز شايان دقت و اهميت است، در اين اثر به اشكال كهن بسياري از ضرب المثل‌ها و كلمات قصار رايج در تركي ايران بر مي‌خوريم. نظير:

اؤكوش كؤركي تيل اول، بو تيل كؤركي سؤز،
كيشي كؤركي يوز اول، بو يوز كؤركي كؤز.

معادل امروزين آن:

عقلين گؤركمي ديلدير، ديلين گؤركمي سؤزدور،
كيشينين‌گؤركمي‌أوزدور، أوزون گؤركمي گؤزدور.

و يا:

اوروقلوق كيشي اؤلسه اورغي قالير.

 

معادل امروزين آن:

اولو كيشي اؤلسه، اولولوغو قالار.

 

از اين اثر سه نسخه‌ي خطي در كتابخانه‌هاي وين، قاهره و فرغانه موجود است. نخستين بار هرمان وامبري (1912 - 1832) اسلام‌شناسي مجار، نسخه‌ي كتابخانه‌ي سلطنتي وين را كه به الفباي اويغوري و در قرن هفتم استنساخ شده است، منتشر ساخت.1 سپس ويلهلم رادلف (1919- 1837) آن را با توضيحات كافي در پترزبورگ چاپ كرد.2

نسخه‌ي كتابخانه‌ي خديويه‌ي قاهره در سال 1321 ش. به صورت چاپ عكسي منتشر شد. نسخه‌ي فرغانه نيز نخستين بار در سال 1293 ش. از سوي ذكي وليدي طوغان (م. 1349 ش .) معرفي شد. سپس اين نسخه تا سال 1303 ش. ناپديد گشت و در آن سال يكي از مسلمانان بخارا ديگربار آن را يافت و از امحاء آن جلوگيري كرد. بعدها هر سه نسخه به صورت چاپ عكسي از سوي انجمن زبان ترك (T.D.K) در آنكارا چاپ شد.3 متن انتقادي و علمي اين ثر گرانقدر عالم اسلام را مرحوم رشيد رحمتي آرات، استاد فقيد دانشگاه استانبول با مقابله‌ي سه دستنويس كهن نامبرده در فوق، در سال 1326 ش. در آنكارا چاپ كرده است. چاپ دوم اين اثر در سال 1358 ش. در سه جلد كه يك جلد آن برگردان متن به تركي معاصر تركيه و جلد ديگر شامل فهرست لغات و اصطلاحات مي‌باشد،4 نشر شده است. بخش‌هاي برگزيده‌ي كتاب حاضر را از چاپ اخير5 برداشته‌ايم. جهت قرائت آسان متن براي دانشجويان ايراني، دگرگوني‌هاي بايسته در املاي كلمات ملحوظ داشتيم. اما نون غنّه‌ي تركي را در برخي جاها به صورت «نگ»، «گ»، «غ» و «ق» حفظ كرديم. ولي از آنجا كه اثر به تركي شرقي سروده شده است، به انطباق املاي كلمات با صور و اشكال تلفظي آن‌ها در تركي معاصر ايران نپرداختيم.

تانري عزّوجل‌نين اؤغدوسون آيور

بايات آدي بيرله سؤزوگ باشلاديم،
اؤكوش اؤغدي بيرله تومن مينگ ثنا،
ياغيز يئر، ياشيل‌كؤگ، گون‌آي بيرله تون،
تيله‌دي تؤروتتي، بو بولموش قامو،
قامو بارچامونلوق تؤروتولميشي،
آي اركليق اوغان منگو مونسوز بايات،
اولوغلوق سنه، اول بذوقلوق سنه،
آيا بير بيريكمز سنه بير آذين،
ساقيشغا قاتيلماز سنين بيرليگين،
سيزيكسيز بير اؤك سن آي منو آچو،
آي ايچ تاش بيليگلي آي حق اليقين،
بارين بلگولوگ سن گون آي تك ياروق،
نه ارسه دين ارمز سنين بيليگين،
قاموغ سن تؤروتدون نه ارسه‌لريگ،
تؤروتگن بارينا تؤروتميش تانوق،
آنون اوقشاغي يوق آزو منزگي،
يوريماز نه ياتماز اوديماز اودوغ،
كيذين اؤندون أرمز نه سولدين اؤنون،
اورون اول تؤروتتي اورون يوق آنار،
آي سيرقا ياقين آي كؤنولگه ائديز،
تؤروتتون تومن مين بو سانسيز تيريگ،
ياشيل كؤي بزه‌دين تومن يولدوزون،
اوچوغلي يوريغلي تينيغلي نئجه،
ائديز عرشده آلتين ثراقه‌تگي،
آيا بير كه بوتميش تيلين بيرله اؤگ،
نتگليك كه گيرمه كوده‌زگيل كؤنول،
قالي قانچاغا كيرمه توتغيل اؤزون،

 

تؤروتگن، ايگيدگن كئچورگن ايدوم.
اوغان بير باياتغا آنا يوق فنا.
تؤروتدو خلايق اؤذ اؤذلك بوگون.
بير اؤك بول تيدي، بولدي قولموش قامو.
موني يوق ايدي، بير آنا يوق ايشي.
ياراماز سنيندين آدينا بو آد.
سنيندين آدين يوق سنه توش تنه.
قاموغ آشنودا سن سن آوندون كيذين.
تؤزوننكه يئتدي بو اركليگليغين.
قاتيلماز قاريلماز ساقيشقا ساچو.
كؤزومده ييراق سن كؤنولكه ياقين.
نه تكليك يئتگو كؤنول اؤگده يوق.
نه ارسه‌لريك سن تؤروتتون سنين.
يوقادور نه ارسه سن اؤك سن تيريگ.
تؤريميش ايكي بير تانوقي آنوق.
نه تكليككه‌غه يئتميز خلايق اؤگي.
نه منزگ نه يانزاغ گؤتورمز بودوغ.
نه آستين نه أوستون نه اوترو اورون.
آنين سيز اورون يوق بوتون بول مونار.
تانوق اول سنه بارچا صورت بديز.
يازي داغ دنيز كؤتكي اوپري‌ييريگ.
قاراتون يارادتدون ياريق گوندوزون.
تيريلگو سنيندين بولوب بير ايچه.
تؤزي بارچه مونلوگ سنه آي ايدي.
كؤنول بوتتي شك‌سيز آمول توتغيل اؤگ.
بارينا بوتون بولغيل آمرول آمول.
قالي قانچاسيز بيل اوزاتما سؤزون.

في فضائل النّبي - عليه السّلام-

سئووگ ساوچي ايدتي باغيرساق ايتي،
يولا اردي خلقغه قارانقو توني،
اوقيچي اول اردي باياتدان سنه،
آتاسين آناسين يولوغ قيلدي اول،
كونون ييمه‌دي كؤر تونون ياتمادي،
سني قولدي توم گون بو امگك بيله،
قاموغ قادغوسي اردي امت أوچون،
آتادا آنادا باغيرساق بولوپ،
بايات رحمتي اردي خلقي اؤزه،
توزون اردي آلچاق قيلينجي سيليگ،
ياغيز يئر ياشيل كؤكته اردي كوسوش،
باشي اردي اؤندون قاموغ باشچيغا،
كؤنول باديم أمدي آنين يولينا،
الهي كودزگيل منين كؤنلومي،

 

بودوندا تالوسي كيشيده كئدي.
 ياروقلوغي يادتي ياروتتي سيني.
سن اؤتري كؤني يولقا گيردين تونا.
تيلك امت اردي آيو بيردي يول.
سني قولدي ربدا آدين قولمادي.
آني اؤگ سن امدي سئونيچين تيله.
قوتولماق تيلر اردي راحت أوچون.
تيلر اردي توتچي باياتتين قولوپ.
قيلينجي سيليگ اردي قيلقي توزه.
اووتلوق باغيرساق آقي كين اليگ.
آنار بيردي تانري آغيرليق اؤكوش.
كيدين بولدي تامغا قاموغ ساوچيغا.
سئويب سؤزي توتتوم بوتوپ قولينا.
سئووگ ساوچي بيرله قويور قوپغومي.

ييتي يولدوز اون ايكي أوككني آيور

بايات آدي بيرله سؤزوگ باشلاديم،
تؤروتتي تيلك تگ تؤزو عالميغ،
ياراتتي كؤر أورن توچي اوريلور،
ياشيل كؤك ياراتتي اؤزه يولدوزي،
بو كؤكته كي يولدوز بير آنچا بزك،
بير آنچا ياروتميش خلايققه اول،
قايوسي اؤرورك قايوسي قودي،
بولاردا أن أوستون سكندير يورير،
آنيندا باسا بولدي ايكينج اوناي،
أوچونجي كورود كلدي كؤكسون يورير،
ياشيق بولدي تؤرتينج ياروتتي آژون،
سئووگ يوز اوروندي بئشينجي سئويت،
بسه‌ كلدي آرزو تيلك آرزولار،
بولاردا أن آلتين بو يالچيق يورير،
اون ايكي أوكك اول بولاردا آدين،
قوزي يازقي يولدوز باسا اود كلير،
كؤر آرسلان بيله قوشني بوغداي باشي،
باسا كلدي اوغلاق كؤنك هم باليق،
أوچي يازقي يولدوز، أوچي يايقي بيل،
أوچي اوت، أوچي سوو، أوچي بولدي ييل،
بولاردا بيريسي بيرينه ياغي،
قاريشماز ياغيلار ياراشتي ايچين،
ايتيگلي باياتيم ايته بيردي اؤز،
باسا آيديم أمدي مونو يالنوقوغ،

 

تؤروتگن ايگيدگن كئچورگن ايديم.
ياروتتي آژونقا كونوگ هم آييغ.
آنينگ بيرله تزگينچ‌ييمه تزگينور.
قارا تون تؤروتتي ياروق كوندوزي.
بير آنچا قولاوز بير آنچا يزك.
بير آنچا قولاوز بولور ييتسه يول.
قايوسي ياروقراق قايو اكسودي.
ايكي ييل سكيز آي بير ائوده قالير.
بير ائوده قالير اون آدين ايكي آي.
قايوقا بو باقسا ياشارميش قورير.
ياقيشسا ياروتور باقيشسا اؤرون.
سئوه باقتي ارسه سن اؤزني اويت.
قايوقا ياغوشسا آنار آوز اولار.
ياشيق بيرله اوترو باقيشسا تولير.
قايو ايكي ائوليگ قايو بير كه اين.
أرنتير قوچيك بيرله سانچو يورير.
باسا أولگو بولدي چادان يا ايشي.
بولار توغدي ارسه يارودي قاليق.
أوچي قوز كي يولدوز، أوچي قيشقي بيل.
أوچي بولدي توپراق، آژون، بولدي ايل.
ياغيقا ياغي ايدتي كستي چوغي.
كؤروشمز ياغيلار كؤتوردي اؤچين.
ايته بيردي توزدي ياراشتوردي توز.
آغيرليغي بولدي بيلگ اؤگ اوقوغ.

يالنوق اوغلاني آغيرليقي بيليگ، اوقوش بيرله اردو كيني آيور

تؤروتتي اؤدوردي سئچو يالنوقوغ،
كونول بيردي هم مه يورتتي تيليگ،
بيليگ بيردي يالنوق بئدودي بو كون،
بايات كيمكه بيرسه اوقوش اؤگ بيليگ،
بيليگني بئدوك بيل اوقوشني اولوغ،
بو سؤز كه تانوقي مونو كلدي سؤز،
اوقوش قايدا بولسا اولوغلوق بولور،
اوقوشلوق اوقار اول بيليگليك بيلير،
بيليگ معني‌سي بيل نگو تيربيليگ،
بيليگ سيز كيشي بارچا ايگليگ بولور،
يوري آي بيليگسيز ايگينني اوتا،
اوقوش اول بوروندوق آني يئتسه أر،
اوقوش بولسا أركه كؤر آسغي اؤكوش،
اوقوش بيرله ايشله، قاموغ ايش كودوگ،

 

آنار بيردي أردم بيليگ اؤگ اوقوغ.
اووت بيردي قيلق هم قيلينجي سيليگ.
اوقوش بيردي اؤترو يازيلدي توگون.
اؤكوش ائدگولوككه اوزاتدي اليگ.
بو ايكي بئدوتور اؤدورميش قولوغ.
بو سؤزني ائشيتگيل سؤزون موندا أوز.
بيليگ كيمده بولسا بدوقلوگ آلور.
بيليگلي اوقوغلي تيلككه تگير.
بيليگ بيلسه اؤترو ييرار أرده ايگ.
ايگيگ أملمه‌سه، كيشي ترك اؤلور.
بيليگسيز اوتين‌ سن آي بيلگه قوتا.
تيلككه تگير اول تومن آرزو‌يير.
بيليگ بيلسه اؤترو بولور أر كوسوش.
بيليگ بيرله بكله بو بولموش اؤدوگ.

تيل اردمين مونين آسيغين ياسين آيور

اوقوشقا بيليگكه بو تيلماجي تيل،
كيشيگ تيل آغيرلار بولور قوت كيشي،
تيل آرسلان تورور كؤر ايشيكته ياتور،
تيلين امگه‌ميش أر نگو تير ائشيت،
ميني أمگه‌تور تيل ايذي اؤك تليم،
سؤزوني كودزگيل باشين بارماسين،
بيليگليك بيليگ بيردي تيلكه بيشيغ،
اسنليك تيلسه سنين بو اؤزون،
بيليپ سؤزلسه، سؤز بيليگكه سانور،
اؤكوش سؤزده آرتوق آسيغ كؤرمه‌ديم،
اؤكوش سوزلمه سؤز بيرر سؤزله آز،
كيشي سؤز بيله قوپدي بولدي مليك،
اؤكوش سؤزلسه، بانشادي بير بيليگ،
قالي مونداغ أرسه يوريق اوترو اور،
تيليگ كد كودزگيل كودزيلدي باش،
تيل آسغي تئليم بار ياسي مائوكوش،
قالي مونداغ أرسه بيلي سؤزله سؤز،
بيليگ سيز قاراغو تورور بلگولوگ،
توغوغلي اؤلور كؤر قالير بلگو سؤز،
ايكي من بيله أر قاريماز اؤزي،
كيشي دوغدي اؤلدي سؤزي قالدي كور،
تيريگليك تيلسه اؤزون اؤلمه‌گو،
تيلگ اؤلدوم آنچا آرا سؤكتوكوم،
قاموغ سؤزني ييغسا اوقوش تاپلاماز،
سؤزوم اوغلوما سؤزله‌ديم من تونا،
سنه سؤزله‌ديم من سؤزوم آي اوغول،
كوموش قالسا آلتون منيندين سنه،
كوموش ايشكه توتسا، توكر آلقينور،
كيشيدين بيشيكه قوماروسؤز اول،

 

ياروتتاچي ارني يوريق تيلني بيل.
كيشيگ تيل اوجوزلار بارير ار باشي.
آيا ائوليك أر ساق باشينني يييور.
بو سؤز ايشكه توتغيل اؤزونه ايش ايت.
باشيم كسمه سوني كسه‌يين تيليم.
ديليني كوذرگيل، تيشين سينماسين.
آيا تيل ايديسي كوذرگيل باشيغ.
تيلينده چيقارما ياراقسيز سؤزون.
بيليگ سيز سؤزي اؤز باشيني يييور.
بانا سؤزلميشته آسيغ تولماديم.
تومن سؤز توگونين بو بير سؤزده ياز.
اؤكوش سؤز باشيغ ييركه قيلدي كؤليك.
يانا سؤزلمسه آغين تيرتيليگ.
توريق اوترو اورسا كيشيگ يوقلاتور.
سؤزوني قيسورغيل اوزاتيلدي ياش،
آرائوغديلور تيل آرامين سؤكوش.
سؤزون بولسا كؤزسوز قاراغوقا كؤز.
يوري آي بيليگ سيز بيليگ آل أولوگ،
سؤزون ائدگو سؤزله اؤزون اؤلگوسوز.
بير ادگو قيلينچي بير ادگو سؤزي.
اؤزي باردي يالنوق آتي قالدي كؤر.
قيلنچين سؤزون ائدگوتوت آي بوگو.
تيليكيم سؤز اردي سنه يؤردو كوم.
كرك سؤزني سؤزلر كيشي كيزلمز.
اوغول مينده آلتين منه نه تنه.
سنه بيردي بو پند اؤزوم آي اوغول.
آني توتماغيل سن بو سؤز كه تنه.
سؤزوم ايشكه توتسا، كوموش قازغانور.
قومارو سؤزوگ توتسا آسغي يوز اول.

كتاب ايديسي اؤز عذرين آيور

ديلگيم سؤز اردي آي بيلگه‌بيگي،
اوكوش كلدي اوترو آيور بوتري كؤر،
بودون تيلي ياولاق سني سؤزله‌گي،
باخا گؤردوم أرسه ينيك بولدي يوك،
نه گونلوك تيسه سن آيايين سنا،
بو يالنوق آدي بولدي يالنوق ايچون،
يانيلماز كيشي كيم آيو بئر منه،
بيليگليك ايدي آز بيليگ سيز اؤكوش،
بيليگ سيز بيليگليگكه  بولدي ياغي،
كيشيده كيشي آدروقي بار تليم،
بيليگليگكه سؤزله‌ديم اوش بو سؤزوم،
بيليگ سيز بيله هئچ سؤزوم يوق منين،
سؤزوم سؤزله ميشكه سنه ايمني،
سؤزوگ سؤزله‌دچي آزار هم يازار،

 

كيدين كلدچيكه اؤزوم سؤزلگي.
سؤزون بولسا يانلوق سنه بولغاقور.
كيشي قيلقي كرتوچ اتينني ييگي.
اؤزوم آيدي سؤزله سؤزون باري تؤك.
ائشيتگيل سؤزومني آي أرسيگ دونا.
بو يالنوق اورولدي بو يالنوق ايچون.
يانيلميش تومن مين آياييم سنه.
اوقوش‌سوز اؤكوش‌بيل‌اوقوشلوق كوسوش.
بيليگ‌سيز بيليگليگكه قيلدي چوغي.
بو آدروق بيليگدين آيور بو تيليم.
بيليگسيز تيليني بيلومز اؤزوم.
آي بيلگه اؤزوم اوش تاپوغچي سنين.
اؤزوم عذري قولدي سنه اوش موني.
اوقوشلوغ ائشيتسه اونارور توزار.

 

پانوشتها:

1. Vambery, Herman. Uiguriche Sprachdenkmäler und das Kutadgu Bilik, Viyana, 1870, IV+263 p.

2.Vilhelm Radolff Das Kutadgu Bilik des Yusuf Ghasscha chip aus Bälasagun, petersburg, 1910. (چاپ دوم)

3. رك. «منابع مطالعه‌ي قوتادغوبيليگ» در كتاب حاضر.

4. فهرست لغات و اصطلاحات را كمال ار اسلان ترتيب داده است.

5. آرات رشيد رحمتي، قوتادغوبيليگ، انجمن زبان تركي، آنكارا، 1979.

6. آقاي محمد صادق نائبي متن قوتادغوبيليغ را به تركي آذري ترجمه و آماده‌ي چاپ ساخته است.

 

منابع مطالعه‌ي قوتادغوبيليگ:

·          آرات، رشيد رحمتي. قوتادغوبيليگ، انجمن زبان تركي، آنكارا، 1979.

·          آران، محمود صادق. توركون آلتون كتابي قوتادغو بيليگ، استانبول، 1944.

·          اوركون، حسين. قوتادغوبيليگ حاققيندا، مجله‌ي وارليق، ش 177، ص 196، آنكارا، 1940.

·          بومباجي،‌آلسيو. قوتادغوبيليگ حاققيندا بعضي ملاحظه‌لر (فؤاد كؤپرولو ارمغاني، استانبول، 1953).

·          تانيشوف، ادهم. قوتادغوبيليگ و آلتون اريك، مجله زبان و ادبيات اوزبكي، ش 6، 1970، ص 29، تاشكند.

·          جعفر اوغلو، احمد. تورك ديلي تاريخي نوتلاري، ج 2، ص 75- 58، استانبول، 1943.

·          ديل آچار، آ. قوتادغوبيليگ اينجه‌لمه‌سي، به مناسبت نهصدمين سال تأليف، انجمن زبان تركي، آنكارا، 1972.

·          كؤپرولو زاده، محمد فؤاد. تورك ادبياتي تاريخي، استانبول، 1928، ص 298.

·          يوسف خاص حاجب، قوتادغوبيليگ، نسخه‌ي فرغانه، چاپ عكسي،190 ص، استانبول، 1942.

·          يوسف خاص حاجب، قوتادغوبيليگ، نسخه‌ي قاهره، چاپ عكسي، 392 ص، استانبول، 1943.

·          يوسف خاص حاجب، قوتادغوبيليگ، نسخه‌ي وين، چاپ عكسي، 445 ص، استانبول 1943.

مجله:

·       قوتادغوبيليگ سايي‌سي (شماره‌ي مخصوص مجله‌ي تورك كولتورو) سال 9، شماره 98،‌آنكارا 1970. نويسندگان مقالات: احمد دمير، رشيد رحمتي آرات، شاكر اولكوتاشير، سعادت چغاتاي، عبدالقادر اينان، علي قهرمان اوغلو، امل اسين، تونجر گولن سوي، نائله بيناق.

 

·          ALBERT, Otto:"Textkritik des Kudatku Bilik"(Zeitschrift Deutschen Morgenländischen Gesellsckaft, LI, Leipzig 1897, p. 715-717).

·       ALBERT, Otto:"Der Diahter das in uigurisch-türkischem geschriebenen Kudatku Bilik (1069-1070) ein Schüler des Avicenna ("Aschiv für Philosophie" مجله‌ي VII, Berlin 1901, p. 319-336).

·          BARTOL D,Vasiliy V. "The Bughra Khan, mentioned in the Qudatqu Bilik" ("Bullettin of the School of Oriental Studies", III, p, 151- 158, Londra 1923).

·          BERTLES, Evgeniy E. "Kutadgu Bilig - faksimile" ("Sovetskoe Vostokovedenie", V, Moskova 1948, p. 327-328).

·          BROCKLMANN, Carl:"Yüsuf Hass Hadjib"("Encyclopedie de I, Islam", IV, p. 1577, Leiden 1923).

·          CAFEROGLU Ahmet "La litterature turque de l, epoque des Karakhanides"(Philologiae Turcicae Fundamenta, II, p. 267- 275, Wiesbaden 1964).

·          GLAUSON, Sir Gerard"An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish" (Oxford, 1927).

·          DAVIDS, Arthur Lumley:"Grammar of the Turkish Language" Londra 1832.

·          FITRAT-RACHMETI:"Qutadgu Bilig ("Ungariscke Jahrbücher VI, p. 154- 158, Berlin- Leipzig 1927).

·       MALOV, Sergey E. :"Kutadgubilig-faksimile" ("Sovetskoe Vostoko- vedenie" V, p. 327-328, Moskova - Leningrad 1948).

·          RADLOF, Wilhelm: "kutadgu Bilik, Facsimile aer Uigurischer Hankschrift der K.K. Hofbibliothek in Wien" , St. Petersburg 1890.

·          RADLOFF, Wilhelm: "Das Kutadku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Bälasagun, Theil I.Der Text in Transcription" , St. Petersburg 1891.

·          RADLOFF, Wilhelm: "Zum Kutadku Bilik " ("Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft" LII, p. 152-289, Leipzig 1898).

·          RADLOFF, Wilhelm: "Uber eine in Kaire aufgefundene zweite Handschrift des Kutakgu Bilik" Izvestiya Akademii Nauk , IX, 4, p. 309-319, St, Petetsburg 1898.

·          RADLOFF, Wilhelm: "Das Kutadku Bilik des Jusuf Chasshadschib aus Bälasagun, Theil II, Text und Ubersetzung nach den Handschriften von Wein und Kairo", St. Petersburg 1900-1910.

VAMBERY, Hermann, "Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku Bilik" , Innsbruck 1870.