گزیده متون نظم ترکی - دیوان لغات الترک (دکتر ح. م. صدیق)
دکتر حسین محمدزاده صدیق (دوزگون)
كتاب «متون نظم تركي» را در سالهايي كه در دانشگاه استانبول تحصيل ميكردم (1358- 1362) تأليف كردم و سپس در سال 1367 براي تدريس در دورههاي زبان و ادبيات تركي كه از سوي دفاتر آموزشهاي فوق برنامه دانشگاهها در سراسر كشور تشكيل ميشد، بازپردازي كردم و همراه كتاب «برگزيده متون نظم و نثر تركي»[1] تا سال 1384 در بسياري از دانشگاهها، از جمله دانشگاههاي: تهران، شهيد بهشتي، امام صادق (ع)، علم و صنعت، صنعتي شريف، صنعتي اصفهان، همدان، تبريز، اروميه، واحدهاي مختلف دانشگاه آزاد اسلامي و جز آن تدريس كردم كه در هر يك از آنها به صورت جزوههاي درسي تكثير شده است.
اينك بخش نخست اين كتاب كه از «محمود كاشغري تا غريبي تبريزي» نام دارد، و حاوي برگزيدهي متون نظم 19 شاعر دوران غزنويان و سلجوقيان است و براي تدريس در يك نيمسال تحصيلي ترتيب يافته است، با اندك اصلاحات و تغييرات و افزودن منابع و مطالب جديد كه در سالهاي اخير چاپ شده است انتشار مييابد. اميد است بتوانم مجلّدات ديگر را هم به تدريج در اختيار علاقهمندان قرار دهم.

1. ديوان لغات الترك
محمود كاشغري فرزند حسين بن محمد بن اميرتگين در كاشغر به دنيا آمده است. به گفتهي خود، نياي او امير تگين با سامانيان جنگيده و «سرزمين تركان را از چنگ سامانيان رهانيده است». 1 در عهد قرهخانيان در نيمهي نخست سدهي پنجم ميزيسته است. در بين سالهاي 466 - 461 در عهد حكومت سلجوقيان در عراق، در بغداد ساكن بوده است.
محمود كاشغري ديوان لغات الترك را براي پاسخگويي به نياز عالم اسلام در آن عهد، كه در سايهي خدمات نظامي تركان گسترش يافت، و ملل اسلامي تحت سلطهي تركان محتاج آموزش زبان تركي ميشدند، تأليف كرد. اثر به زبان عربي و مشحون از امثال و اشعار تركي عصر مؤلف است. در اين اثر آگاهيهاي شاياني از ادبيات، فولكلور، اساطير و تاريخ تركان موجود است و در سال 466 در بغداد تأليف شده است. نمونههاي ادبيات ديرين تركي را كه در ديوان لغات الترك آمده، نميتوان به شيوهي خاصي از زبانهاي تركي منسوب داشت. در اين امثله گذشته از ويژگيهاي تركي اويغوري و خاقانيه، خصوصيات تركي اوغوزي و تركي ايراني ديده ميشود. حتي قطعههايي موجود است كه به آميزهاي از شيوههاي گوناگون تركي سروده شدهاند. در بسياري از شعرهاي موجود در اين اثر، نام شاعر ذكر نشده است. تنها در جايي از شاعري ترك به نام جوجي نام برده ميشود.
ترجمهي كامل فارسي اين اثر در سال 1383 از سوي انتشارات اختر در تبريز انتشار يافت.2 نمونههاي زير، از نشر فوق برگزيده شده است.
نمونههاي داده شده مرحلهي نوشتاري آغازين تركي ميانهي دورهي اسلامي (گذر از تركي باستان به تركي مياني) در قرن چهارم و پنجم را شامل ميشود. اين نمونهها اغلب مأخوذ از حماسهها و منظومههاي ناشناختهاي است كه به دست همروزگاران ما نرسيده است. در بازپرداخت نمونهها با الفباي اسلامي، دگرگونيهاي معقول رايج در املاي واژهها را جايز دانستيم.
همهي اين شعرها در اوزان هجايي سروده شده است. اصولا وزن هجايي، وزن بومي و ملي شعر تركي اسلامي ايراني است كه از گذشتههايي بسيار دور تغذيه ميشود. تكامل اين وزن و ورود آن به تركي اسلامي ايراني در اواخر قرن سوم هجري تحقق يافته است.
در وزن هجايي ارزش آوايي هر هجا يكسان است و به خلاف وزن عروض، وجود اندك يا بيشتر صامتها در هر هجا، از اهميتي برخوردار نيست و تنها وجود صامت است كه به هجا، ارزش افاعيلي ميدهد. به مجموع هجاهاي يك مصراع، قالب گفته ميشود. برخي از قالبها به سبب كاربرد بيشتر، نامهاي خاصي يافتهاند، نظير: گرايلي، قوشما و جز آن. حداكثر شمارش هجايي يك مصراع 16 هجاست. به سبب تناسب و انتظام هجاهاي مصاريع، قانون تقطيع نيز بر هر مصراع جاري است كه در نقطهي تقطيع بايد هجاي واژه به پايان رسد و واژه نبايد از وسط، تقطيع يابد. قافيه در پايان هر مصراع ميآيد. در تاريخ ادبيات تركي اسلامي ايراني اغلب قالبهاي 7، 8، 11، 14 و 16 هجايي به كار رفتهاند.
شكوفاترين عصر شعر هجايي عصر صفويه و پس از رستاخيز ادبي شاه اسماعيل ختايي است كه دل انگيزترين آثار ادبي تركي در آن دوره خلق شده است. در نيم قرن اخير، خورشيد درخشان پهنهي شعر هجايي مير حبيب ساهر تبريزي بودهاند.
اما در عهد قرهخانيان به گونهاي كه از متون بازمانده در ديوان لغات الترك مستفاد ميشود، در شعر تركي قالبهاي زير رايج بوده است:
قالب 5 هجايي: با تقطيع آزاد
قالب 6 هجايي: با تقطيع آزاد
قالب 7 هجايي: با تقطيع آزاد
قالب 8 هجايي: با تقطيع 5 + 5
قالب 10 هجايي: با تقطيع 5 + 5
قالب 11 هجايي: با تقطيع 7 + 4
قالب 12 هجايي: با تقطيعهاي 4+4+4 و 6+6 و 7+5
قالب 13 هجايي: با تقطيعهاي 7+6 و 8+5
قالب 14 هجايي: با تقطيع 7+7
قالب 15 هجايي: با تقطيع 8+7
در ديوان لغات الترك به همهي تقطيعهاي هجايي فوق از قالب 5 هجايي تا 15 هجايي بر ميخوريم. در برگزيدهي حاضر سعي بر آن داشتيم در گزينش، از انواع قالبها با مضامين گوناگون نمونههايي ارائه كنيم:
(3+7)
توم كون تاپين تانريغا، اويناماغيل،
قورقوب آنغار آيمانو، اويناماغيل.
تويوق (5+5)
قويغوشوب ياتسا آنينگ يوزونگه،
آلسيقار اؤكين آنينگ سؤزينگه.
مينگ كيشي يولغي بوليب اؤزينگه،
بيرگهلر اؤزين آنين كؤزينگه.
منظومهي آلپ ارتونقا در مصراعهاي هفت هجايي (3+4) سروده شده است و احتمالا در قرن دوم هجري، ابداع شده و از مآخذ فردوسي در پي افكندن شاهنامه بوده است. تنها چند بند از اين منظومهي زيباي حماسي از طريق ديوان لغات الترك به دست همروزگاران ما رسيده است. شكل منظومه و وزن آن، باياتيها و قوشماهاي بازپسين آذربايجان را به ياد ميآورد:
آلپ ارتونقا اؤلدومو،
اييسيز آژون قالديمي.
اؤدلك اؤچين آلديمي،
بگلر آتين آرقوروپ،
قادغو آني تورقوروپ.
منگزي يوزي سارقاروپ،
كؤركوم آنقار تورتولور.
اولشيب أرن بؤرلايو،
ييرتين ياقا اورلايو.
سيقريب اوني يورلايو،
سيغنيب كؤزي تورتولور.
اؤدلك ياراق كؤزهتدي،
اوغري توزاق اوزاتدي.
بگلر بگين آزيتدي،
قاچسا قالي قورتولور.
اؤدلك اريگ كئورهدي،
يونچيغ ياووز تاورادي.
اردم ييوه ساورادي،
آژون بگي چرتيلور.
اؤدلك گوني تاوراتور،
يالگنوق كوچين كئورهتور.
اردين آژون ساوريتور،
قاچسا تاقي ايرتلور.
بيلگه بوكو يونچيدي،
آژون ايتي يانچودي.
اردم اوتي تانچيدي،
ييرگه تگيب سورتولور.
اوغرهيوكي مونداق اوق،
موندا آدين تيلدك اوق،
آتسا آژون اوغراب اوق،
داغلار باشي كرتولور.
كؤنگلوم ايچون اؤرتهدي،
ياتميش باشيغ قارتادي.
كئچميش اؤدزيق ايرتهدي،
تون كون كئچيب ايرتلور.
باردي كؤزوم ياروقي،
آلدي اؤزوم قونوقي.
قاندا ارينچ قانيقي،
ايمدي اودون اودقارور.
بندهايي ديگر از اين اثر سترگ حماسي گم شده در اعماق سياه قرون و اعصار، تصوير نبردي از زبان پهلوان رزمنده است. اين رزمنده از قبيلهي تانقوت است:
آغا بوكتيم، أوزه يؤرديم،
باريق ياقين قارا كؤرديم.
آني بيليب تاقي بارديم،
توكل ياغي توزي توغدي.
أرن آلپي اوقيشتيلار،
فينغير كؤزين باقيشتيلار.
قاموغ تولمين توقيشتيلار،
قيليچ قينغا كوچين سيغدي.
آني يئتيب سونگولهدي،
باشين ياندرو يئنگيلهدي.
ارن اؤپوب منگيلهدي،
اونون آلپين قيرا بوغدي.
ياغي بگدين اودوقلادي،
كؤروپ سوني آدوقلادي.
اؤلوم آني قونوقلادي،
آغزي ايچره آغو ساغدي.
تانقوت هاني يوبيلادي،
اؤلوم بيرله توبيلهدي.
قاداشلاري تابالادي،
اؤلوم كؤروب يوزي آغدي.
چند بند از منظومهي نبرد اويغور:
كمي ايچره اولتوروپ،
ايلا سوين كئچتيميز.
اويغور تاپا باشلانيب،
مينگلاق ايلين آچتيميز.
آغدي قيزيل بايراق،
دوغدي قارا توپراق.
يئتشو كليب اوغراق،
توقشوب آنين كئچتيميز.
بكچم اوروپ آتلاقا،
اويقورداكي تاتلاقا.
اوغري ياووش ايتلكه،
قوتلار كيبي اوچتيميز.
چند بند از منظومهي نبرد باسميل:
باسميل سوسين قوموتتي،
بارچا كليب يوموتتي.
آرسلان تاپا اميتتي،
قورقوب باشي تزگينور.
تونله بيله كؤچهليم،
يامار سووين كئچهليم.
ترنگوك سووين ايچهليم،
يووقا ياغي اوولسون.
***
تان آتا يؤرتهليم،
بودراچ قانين ايرتهليم.
باسميل بگين اورتهليم،
ايمدي ييگيت يويلسين.
تكره آليپ اگرهلوم،
آتدين توشوب يوگرهلوم.
آرسلانلاري كوكرهلوم،
كؤچي آنين كويلسين.
قيقراب آتيغ كمشهليم،
قالقان سونگون چومشهلوم.
قايناپ يئنه يومشاليم،
قاتغي ياغي يافيلسين.
***
(5+5)
آلاويز اؤزوم اونون دوزونا،
أملهلير كؤزوم اونون توزونا،
(3+4)
اؤزوم منين بودورسون،
اوتي اونون چاقلانير.
(7+7)
كولسه كيشي يوزينه، گؤرگلوق يوزون گؤرونگيل،
ياولاق گؤز ديليني ازگو ساويق ديلنگيل.
***
(3+4)
ييغلاپ اودي آرتاديم،
باغريم باشين قارتاديم.
قاچميش كوتوق ايرتهديم،
ياغمور كيبي قان ساچار.
بولنار مني اولاس كؤز،
قارا منگيز، قيزيل يوز.
آندان طامار توكل توز،
بولناپ يانا اول قاچار.
كؤكلر قاموق توزولدي،
ايوريك ايديش تيزيلدي.
سن سيز اؤزوم أوزهلدي،
كلگيل آمول اويناليم.
اوتتوز ايچيب كيكراليم،
يوكار قوپوپ سكرهليم.
آرسلانلايو كؤكرهليم،
قاچدي ساقينج سئونهليم.
چاغري بيريپ قوشلاتي،
تايغاي ائديب ديشلدي.
تيلكي تونقوز داشلادي،
اردم بيله اؤنگليم.
ايقيلاجيم اريك بولدي،
اريك بولغو، يئري كؤردي.
بولوت اؤروپ كؤي اؤرتولدي،
تومان دوروپ دولي ياغدي.
ايتيم توتوب قودي چالدي،
آنين توسون قيرا يولدي.
باشين آليب قودي سالدي،
بوغاز آليب توكل بوغدي.
اودوباريب اؤكوش ايوديم،
تئليم يوريپ كوچي كئوديم.
آتيم بيرله تئگو آوديم،
مني كؤروب ياسي آغدي.
***
قورلوق چيچك ياريلدي،
بارچين ياديم كريلدي.
اوچماق ييري كؤروندي،
توملوق يئنه كلگوسوز.
آغدي بولوت كؤكرهيو،
ياغمور دولي سكرهيو.
قاليق آني اؤغريو،
قانجا بارير بلگوسوز.
قوش قورت قاموق تيريلدي،
ارليك تيشي تريلدي.
اؤكور آليپ تاريلدي،
يينكه يئنه گيرگيسوز.
***
(3+2)
يالوين آنين كؤزي،
يئلكين آنين اؤزي.
تؤلون آيين يوزي،
ياردي منين يورك.
(4+4)
اتيل سووي آقا تورور،
قايا توبي باقا تورور.
باليق تئليم باقا تورور،
كؤلون تاقي كؤشهرور.
(7+3)
كيم آييب ايشتور قولاق،
آي ائوي آرتوچ بوتاق.
(4+4+4)
آلغيل ئو أوت مندن اوغيل اردم تيله،
بويدا اولوغ، بيلگه بوليب، بيلگينگ اوله.
(7+7)
ياروق ييلدوز توغرادا اودنوكليب باقارمين،
ساتولايو سايراشيب، تاتليق اونين قوش اؤتر.
***
ياشين آتيب ياشنادي،
دومان توتوب توشنادي.
آدغير قيسير كيشنهدي،
اؤكور آليپ اؤكرهشير.
آلين توبي ياشنادي،
اوروت اوتين ياشوردي.
كؤلينگ سووين كوشردي،
سيغير بوغا مونگرهشور.
قوچنقار تكه سئچيلدي،
ساغليق سوروك قوشولدي.
سوتلر قاموق ياشيلدي،
اوغلاق قوزي يامراشور.
***
(3+4)
ياغمور ياغيب ساچيلدي،
تورلوق چيچك سئچيلدي.
يونجي قابي آچيلدي،
چوندان ييپار يوگروشور.
قار بوز قاموق اريشدي،
داغلار ساوي آقيشدي.
كؤكشين بولوت ايريشدي،
قايغوق بوليپ اگريشور.
قيش ياي بيد توقوشدي،
قينغير كؤزين باقيشدي.
توتوشقالي ياقيشدي،
اوتقاليمات اوغراشور.
قيش ياي غارو ساولايور،
أر آت منينگ تيغرايور.
ايكلر يئمه ساورايور،
أت يين تاقي تيقرهشور.
قار قاموق قيشين اينر،
آشليق تارغ اونون اؤنر.
ياولاق ياغ منده تينر،
سن كليبن، تپرهشور.
سنده قوپار چيدقانلار،
قودغو سينك ييلقانلار.
توك مينگ قويو تومانلار،
قودروق تيكيب يوغروشور.
ياي قيش بيله قاريشدي،
اردم ياسين قوروشدي.
چريي توتوب كيريشدي،
اوق تاقالي اوتروشور.
ييلقي يازين ادلنور،
اوتلاپ آنين أتلنور.
بگلر سموز آتلانور،
سئونوپ اؤكوز ايسريشير.
***
در ديوان لغات الترك به نمونههايي از امثال و حكم رايج در قرون اوليهي اسلام نيز بر ميخوريم. شماري از اين امثال را با معادلهاي امروزين آن در زير ميدهيم:
1. بئش برنگك دوز ارماس،
(بئش بارماق دوز اولماز).
2. آرپاسيز آت آشوماس،
آرقاسيز آلپ چريي سيوماس،
(آرپاسيز آت آشانماز
آرخاسيز آلپ چريك سويانماز).
3. آلپلار بيرله اوروشما،
بيگلر بيرله دوروشما.
(آلپلارلا ووروشما،
بگلرله دوروشما).
4. تاي آتاتسا، آت تينور،
اوغول اردسه، آتا تينور.
(تاي چاتارسا آت دينلنر،
اوغول ارلهشيرسه، آتادينلنر).
5. سيناماسا آرسيقار،
ساقينماسا اودسوقار.
(سيناماسا آلدانار
ساقينماسا اوتولار).
6. آي طولون بولسا، اليگين ايملهمس،
(آي دولي اولسا، أله گلمز).
7. كؤپ سؤغوتكه قوش قونار،
كؤركلوق كيشيه سؤز كلير.
(گور سؤيوده قوش قونار
كؤزل كيشليه سؤز گلر).
8. قيز كيشي ساوي يوريقلي بولماس.
(پينتي كيشينين سؤزي كئچرلي اولماز).
9. اؤلدهجي سيچقان موش تاشاقي قاشير.
(اؤلهسي سيچان، پيشيك داشاغي قاشيار).
10. تغيرمنده توغموش سيچقان كؤك كؤكرهيينجه، قورقماز.
(دگيرماندا دوغان سيچان، گؤي گورولداياندا، قورخماز).
11. قوقموش كيشيه، قوي باشي قوش گؤرونور.
(قورخموش كيشيه، قويون باشي قوچ گؤرونر).
12. خان ايشي بولسا، خاتون ايشي قالور.
(خانين ايشي اولاندا، خاتونون ايشي قالار).
13. دوه سيلكينه ائشگككه يوك چيقار.
(دوه سيلكينسه، ائشگه يوك چيخار).
14. بير قارغا بيرله قيش كلمز.
(بير قارغايلا قيش گلمز).
15. قانيق قان بيله يوماس.
(قاني قانلا يومازلار).
16. قوشا قلنج قينقا سيغماز.
(قوشا قيليج قينا سيغماز).
اهميت ديوان لغات الترك در تاريخ زبان تركي از آنجاست كه ريشهي كهن بسياري از واژههاي تركي را ميتوان در آن يافت. اشكال ابتدايي و بسيط افعال، حالات گرامري كلمات و ابدال و ادغام و اسقاط حروف در واژهها با امثله و شواهد گوناگون در آن باز نموده شده است.
محمود كاشغري علاوه بر اين كتاب، اثر ديگري به نام جواهر النّحو في لغات الترك داشته است كه تا كنون نسخهاي از آن به دست نيامده است. آثار متعددي در اقتفاي اين كتاب تأليف شده است كه ميتوان برخي از آنها را چنين برشمرد:
1. الادراك للسان الاتراك
2. حلّية اللسان و حلّبة البيان
3. بلغة المشتاق في لغة الترك و القفجاق
4. زهر الملك في نحو الترك
5. الدرة المضيئه في لغة التركيه
6. الشذور الذهبيه و القطع الاحمديه في لغة التركيه
7. نادر الدّهر علي لغة ملك العصر
8. ترجمان المترجم بمنتهي الارب في لغة الترك و العجم و العرب
9. مقدمة الادب
10. التحفة الزّكيه في لغة التركيه
11. ميسرة العلوم
در ديوان لغات الترك محمود كاشغري دو حديث از حضرت رسول اكرم (ص) دربارهي تركان نقل شده است. حديث نخست چنين است:
«تعلّموا للّسان الترك فان لهم ملكا طوالا». 3
و حديث دوم اين است:
يقول الله عزّوجل:«انّ لي جندا سميتهم الترك و اسكنتهم المشرق فاذا غضبت علي قوم سلطتهم عليهم».4
دربارهي اين احاديث مرحوم پروفسور شرف الدين ميگويد:
«در كتب احاديث به اين سخنان بر نميخوريم. محمود كاشغري حديث نخست را از امام جمعههاي بخارا و نيشابور زمان خود نقل ميكند و خود نيز در صحت آن شك دارد و حديث دوم را از ذيل اللآلي تأليف حسين بن خلف سيوطي و نيز از كشف الاحوال في نقد الرّجال اثر عبدالوهاب مولوي غوث المدرسي به نقل از ابن ابي الدّنيا ميآورد كه راوي او نيز شخص غير قابل اعتمادي موسوم به مفيد جرجرايي است.»5
ديوان لغات الترك در روزگاران گذشته، مورد توجه تذكره نگاران و زندگينامه نويسان و تدوين كنندگان تراجم احوال بوده است. مثلا بدر الدين محمود بن موسي العينتابي در كتاب معروف خود به نام عقد الجمان في تاريخ اهل الزّمان كه در سي جلد در تاريخ و انساب و جغرافياي عالم نگاشته است، در جلد مربوط به انساب تركان، از اين كتاب سترگ ياد ميكند. همچنين برادر وي شهاب الدين احمد در تأليف مهم خود موسوم به تاريخ البدر في اوصاف اهل العصر عباراتي از ديوان لغات الترك ميآورد. 6
و نيز كاتب چلبي در اثر نامبردار خويش كشف الظّنون دربارهي اين كتاب ميگويد:
«ديوان لغة الترك لمحمود بن الحسين بن محمد، اوله الحمد ذي الفضل الجزيل الخ. . . فسره بالعربيه و ذكران لغات الترك تدور علي ثمانية عشر حرفا لاتوجد فيها ث، ط، ظ، ص، ض، ح،ه، ع و اهداها الي ابي القاسم عبدالله بن محمد المقتدي بامر الله».
پانوشتها:
1. ديوان لغات الترك، چاپ عكسي آنكارا 1941، ص 69.
2. محمود كاشغري، ديوان لغات الترك، برگردان فارسي ح.م. صديق، انتشارات اختر، تبريز، 1383.
3. ص 3 از نسخهي چاپ عكسي (جلد اول).
4. ص 394 از نسخه چاپ عكسي (جلد اول) و نيز رك. آتالاي، بسيم. ديوان لغات الترك ترجمهسي، انتشارات تورك ديل قورمو، آنكارا، 1985، ج 1، ص XVIII .
5. همان، ص XVIII .
6. بسيم آتالاي. همان، ص XXI.
منابع مطالعهي ديوان لغات الترك:
· احمد جعفر اوغلو. كاشغرلي محمود، استانبول، 1970 (1000 تمل اثر).
· ع. عاصم آق سوي. ديوان لغات الترك ديزيني، تورك ديل قورومو يايينلاري، آنكارا، 1972. (با الفباي لاتيني - تركي).
· محمود كاشغري. توركي سؤزلري ديواني، (ديوان لغات الترك) ترجمه: س. مطلبوف، 3 جلد، تاشكند، 1963- 1960. (با الفباي روسي- اوزبكي)
· محمود كاشغري. ديوان لغات الترك ترجمهسي، چئويرين: بسيم آتالاي، تورك ديل قورومو، 4 جلد، آنكارا، 1985. (با الفباي لاتيني- تركي)
· محمود كاشغري، ديوان لغات الترك، تصحيح و تدوين: حسين محمدزاده صديق، تبريز، اختر، 1383.
· وليدي طوغان، ذكي. محمود كاشغريه عائد نوتلار، آتسيز مجموعه، ش 17، استانبول 1932.
· C.brocklemann: Mitteeltürkischer Wortschatz noch Mahmud al- Kaşgaris Divan Lughat at- Türk Bibl. Orientalis Hungarica Budapest- Leipzig. 1, 1928, VI+252 p.
· Martti Räsänen: Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki, 1969, XVI + 533 P.
Sir Gerard Clauson: An Etymological Dictionary of prethirteenth Century Türkish, Oxford, 1972, XXXVIII+989 p.
بسم الله الرحمن الرحیم