دکتر ح. م. صدیق

محمود کاشغری در "دیوان لغات الترک" گوید که که خلج ها تیره ای از ترکان و بسیار نزدیک به اوغوزان هستند. خلج ها را در فارسی "خلجیان" نیز گفته اند. درولایت تخارستان افغانستان جنوبی "سجستان" یا "سکا استان" و نیز در ولایت خلجستان ایران مرکزی و اطراف قم ساکن اند.

ابوالغازی بهادر در کتاب شجره تراکمه از حضور خلج ها در هندوستان سخن می گوید گروه های موسوم به خلجی اکنون در افغانستان زیست می کنند که به ترکی کهن خلجی سخن می گویند در منابع اسلامی موطن ترکان ساکن حد فاصل سیستان تا هندوستان وتخارستان وافعانستان جنوبی خلجستان کبیر نامیده شده است.

در کتاب«العالم من المشرق الی المغرب» مولف در 447 ه.ق از خرگاه های دربلخ و بست وتخارستیان سخن می رود که به دامداری مشغول بودند بسیاری از خلج در حمله ی یعقوب صفاری به افغانستان قتل عام شدند ولی در دولت سامانیان و غزنویان این تیره از ترکان وارد اردو شدند .

به گفته ی ابوالفضل بیهقی سلطان محمود در حمله به هندوستان بسیاری از خلج ها را در اردوی خود از حولی خراسان به هندوستان برد و آنان را با غوریان متحد ساخت و شماری از آنان را در بنگال ساکن ساخت.

خلج ها درحمله ی مغول ها به ایران همراه خوارزمشاهیان از سمرقند دفاع کردند و در اواخر قرن نهم دسته دسته به سوی قفقاز و آسیای صغیر کوچ کردند امروز تنها تیره های خلج در اطراف شهر قم توانسته اند لهجه ی اصیل و کهن خود را حفظ کنند که تاسال 1346 بعنوان یکی از لهجه های آذربایجان شناخته می شد ولی دراین سال با تحقیقات گرهارد دورفر (gerhard doer fer ) ترکی پژوه آلمانی بعنوان یک ((گویش مستقل ترکی )) باز شناخته شد که بسیاری از تکواژهای کهن ترکی ونیز قواعد متروک دستور زبان ترکی هم اکنون در این گویش حفظ شده است مهمترین ویژگی زبان ترک خلجی در آن است که بسیاری از ویژگی های ترکی باستان را در آواها حفظ کرده است امروزه با کوچ روستانشینان خلج به شهرهای بزرگ در کشورمان این زبان اصیل و کهن در معرض نابودی قرار دارد.

زین العابدین شیروانی در بستان السیاحه (چاپ تهران1215 ه.ص 273) از پراکندگی خلج ها در ایالت فارس، عراق عجم ،خراسان، کابل و توران ( آسیای میانه) سخن می گوید صاحب فارسنامه ناصری نیز پراکندگی آنان در میان فشقائیان خبر داده است وا زدو خان نشین خلجستان به سرپرستی حاج علیقلی بیگ و میرزا قاسم بیک صحبت کرده است ( فارسنامه ناصری ، چاپ 1313 .ص284) در کتب تاریخی مانند ظفرنامه شرف الدین یزدی (ج2،ص573) وتاریخ گیتی گشا (چاپ سعید نفیسی تهران 1317 ،ص263 ) از پراگندگی خلج ها در اطراف ساوه، قم وکاشان سخن رفته است.